Αυτές είναι μερικές από τις πιο συνηθισμένες εκφράσεις που χρησιμοποιούν όσοι θέλουν να επιτεθούν στον Μαρξισμό, ενώ παρόμοιες ιδέες έχουν περάσει μέσω της κυρίαρχης προπαγάνδας και σε κομμάτι της εργατικής τάξης. 

Ο Κρις Χάρμαν στο βιβλίο του «Μαρξισμός: Θεωρία και Πράξη» δίνει με απλό, αλλά όχι απλοϊκό τρόπο, απαντήσεις για κάθε ερώτημα που συνδέεται με την μαρξιστική θεωρία. 

 

Το πρώτο πράγμα για το οποίο επιχειρηματολογεί είναι ότι χρειάζεται να έχουμε θεωρία. Παρατηρεί πολύ εύστοχα ότι σε οποιονδήποτε χώρο και αν βρεθείς θα ακούσεις ανθρώπους να συζητούν για το τι συμβαίνει γύρω τους επιχειρώντας να το εξηγήσουν. Πολλοί από αυτούς μπορεί την ίδια στιγμή να λένε ότι δεν πιστεύουν σε καμιά θεωρία. Ο Χάρμαν τονίζει ότι «όταν κάποιος λέει πως δεν έχει θεωρία, στην πραγματικότητα αυτό που εννοεί είναι πως δεν έχει ξεκαθαρισμένη άποψη». 

 

Στη συνέχεια θυμίζει τη σύγκρουση του Μαρξ με τις ιδεαλιστικές θεωρίες. Εξηγεί ότι πρέπει να κοιτάξουμε πέρα και πίσω από τις ιδέες, στις υλικές συνθήκες της κοινωνίας μέσα στην οποία γεννιούνται οι ιδέες. Ο Μαρξ επέμενε πως δεν είναι η συνείδηση που καθορίζει την ύπαρξη, αλλά η κοινωνική ύπαρξη που καθορίζει την συνείδηση. Για αυτό θεώρησε μεγάλο προχώρημα στην μελέτη της ιστορίας της ανθρωπότητας, τον υλισμό. Να συζητά δηλαδή κανείς επιστημονικά για την αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών και όχι να στηρίζεται σε θρησκευτικές ή ιδεαλιστικές αντιλήψεις για την ιστορία. 

 

Στα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου ο Χάρμαν δίνει με συνοπτικό τρόπο πως αναπτύχθηκε ο ανθρώπινος πολιτισμός, πως φτάσαμε από τις μικρές ομάδες τροφοσυλλεκτών ή κυνηγών όπου δεν υπήρχαν ταξικές διαφορές στις ταξικές κοινωνίες και στον καπιταλισμό σήμερα. 

 

Ο Χάρμαν θυμίζει τα λόγια του Κομμουνιστικού Μανιφέστου ότι «η ιστορία των μέχρι τώρα κοινωνιών είναι ιστορία ταξικών αγώνων». Η ανάπτυξη νέων τεχνικών στην παραγωγή –η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων- ερχόταν σε σύγκρουση με τα συμφέροντα της εκάστοτε άρχουσας τάξης που δεν επιθυμούσε την αλλαγή της κοινωνίας για να μην χάσει τα προνόμια και τον έλεγχο. Ερχόταν σε σύγκρουση δηλαδή με τις παραγωγικές και κοινωνικές σχέσεις που υπήρχαν. Η ιστορία προχωρούσε, έμενε στάσιμη ή οπισθοχωρούσε ανάλογα με το ποιο στρατόπεδο επικρατούσε κάθε φορά. 

 

Ο ίδιος ο καπιταλισμός εδραιώθηκε μετά από την σύγκρουση της αστικής τάξης με την προηγούμενη άρχουσα τάξη, τους φεουδάρχες. Κέρδισε αρχικά στην Βρετανία και μετά από δύο αιώνες στην Γερμανία και τη Γαλλία με ορόσημο την Γαλλική Επανάσταση του 1789. 

 

Φαινομενικά, στον καπιταλισμό όλοι είμαστε ίσοι. Δεν υπάρχουν πλέον οι φεουδάρχες που έχουν νομικό έλεγχο πάνω σε όσους παράγουν τον πλούτο. Όμως, οι καπιταλιστές με την κατοχή των μέσων παραγωγής έχουν την δυνατότητα να ελέγχουν την κοινωνία και να κερδίζουν από την εργασία της εργατικής τάξης. 

 

Οι εργάτες για να επιβιώσουν είναι αναγκασμένοι να δουλεύουν για τους καπιταλιστές. Αμείβονται όμως με πολύ λιγότερο από όσο παράγουν με αποτέλεσμα αυτή η διαφορά να πηγαίνει στις τσέπες του καπιταλιστή. Αυτή τη διαφορά ο Μαρξ την ονόμασε «υπεραξία».

\r\n

Οικοδόμημα

\r\n

Σε σύγκρουση με τους απολογητές του καπιταλισμού, ο Χάρμαν πατώντας πάνω στο Μαρξ τονίζει ότι όλο το οικοδόμημα του συστήματος στηρίζεται πάνω στην εργασία που είναι η πηγή του πλούτου. Εξηγεί ότι και τα μέσα παραγωγής είναι «νεκρή εργασία» αφού για να δημιουργηθεί οτιδήποτε χρειάστηκε κάποια στιγμή ζωντανή εργασία.

 

Η «εργασιακή θεωρία της αξίας» που έχει δεχτεί τόσες επιθέσεις εξηγεί πως όταν μετράμε τον πλούτο στην ουσία μετράμε την εργασία που έχει δαπανηθεί για τη δημιουργία αυτού του πλούτου. Και πιο συγκεκριμένα τον «κοινωνικά απαραίτητο χρόνο εργασίας», δηλαδή τον χρόνο που θα χρειαζόταν κάποιος για να παράξει ένα αντικείμενο με τον μέσο όρο της υπάρχουσας τεχνολογίας και τον μέσο όρο της επιδεξιότητας.

 

Ιδιαίτερα χρήσιμο είναι το κομμάτι του βιβλίου που εξηγεί πως λειτουργεί ο καπιταλισμός και γιατί φτάνει συνεχώς σε κρίσεις. Το κυρίαρχο στοιχείο του είναι ο ανταγωνισμός. Ο Χάρμαν γράφει χαρακτηριστικά: «η παραγωγή δεν γίνεται για να ικανοποιήσει τις ανθρώπινες ανάγκες, ακόμα και τις ανθρώπινες ανάγκες της καπιταλιστικής τάξης, αλλά με σκοπό να παρέχει τη δυνατότητα στον καπιταλιστή να επιβιώσει στον ανταγωνισμό με τους άλλους καπιταλιστές».

 

Ο κάθε καπιταλιστής κόβει τους μισθούς των δικών του εργατών για να κερδίσει περισσότερα, η δυνατότητα της εργατικής τάξης να αγοράσει αγαθά μειώνεται διαρκώς και τότε εμφανίζεται η «κρίση υπερπαραγωγής».

 

Οι υποστηρικτές του καπιταλισμού σε αυτές τις περιπτώσεις απαντούν τότε ότι αυτό που χρειάζεται είναι νέες επενδύσεις για να ανοίξουν νέες θέσεις εργασίας, να ενισχυθεί η αγοραστική δύναμη των εργατών, να υπάρξει νέα άνθηση στην οικονομία. 

Ξεχνούν όμως ότι «ο καπιταλιστής θα επενδύσει μόνο όταν πιστεύει ότι θα εξασφαλίσει ένα ‘’λογικό’’ κέρδος». Αυτό όσο γερνάει ο καπιταλισμός συμβαίνει όλο και λιγότερο αφού η εργασία που όπως είπαμε παραπάνω είναι η πηγή των κερδών δεν αυξάνεται όσο αυξάνονται οι επενδύσεις. Ο Χάρμαν γράφει συγκεκριμένα: «γι’ αυτό ο Μαρξ υποστήριζε πριν 150 χρόνια πως ακριβώς η επιτυχία του καπιταλισμού να στοιβάζει τεράστιες επενδύσεις σε νέες μηχανές οδηγούσε στην ‘’πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους’’ που σημαίνει ακόμα χειρότερες κρίσεις».

 

Το γεγονός ότι ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα που συνεχώς τραντάζεται από κρίσεις μεγαλύτερες από τις προηγούμενες δεν σημαίνει ότι θα καταρρεύσει από μόνος του. Ο Χάρμαν δίνει σημαντικό κομμάτι του βιβλίου να μιλήσει για την δύναμη που μπορεί να αλλάξει συνολικά την κοινωνία: την εργατική τάξη. Η ίδια της η θέση στην παραγωγή της δίνει τη δυνατότητα να ηγηθεί ενός κινήματος της «μεγάλης πλειοψηφίας για τα συμφέροντα της μεγάλης πλειοψηφίας» σε αντίθεση με τα προηγούμενα ιστορικά κινήματα στα οποία μπορεί να ξεσηκωνόταν ο λαός, αλλά την εξουσία έπαιρνε μια μικρή μειοψηφία.

 

Επιχειρηματολογεί γιατί ο μοναδικός τρόπος να γίνει αυτό είναι με την εργατική επανάσταση καθώς η αστική τάξη έχει στα χέρια της όχι μόνο την οικονομική δύναμη, αλλά και την κρατική εξουσία που είναι πολύ μεγαλύτερη από την δύναμη μιας κυβέρνησης. Η σύγκρουση με το αστικό κράτος είναι αναπόφευκτη, λέει ο Χάρμαν, και η συγκρότηση ενός «κράτους τύπου Κομμούνας» με πυρήνα τα εργατικά συμβούλια είναι η απαραίτητη τομή στην ιστορία για να φτάσουμε σταδιακά στην αταξική κοινωνία.

 

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα κομμάτια για το πώς οι εργάτες γίνονται επαναστάτες και για τον αναντικατάστατο ρόλο του επαναστατικού κόμματος στην επαναστατική διαδικασία. Στην τρίτη έκδοση του βιβλίου (στα ελληνικά) έχουν προστεθεί και τα κεφάλαια για τον ιμπεριαλισμό, για τον πόλεμο και για την πάλη για την γυναικεία απελευθέρωση.

 

Με λίγα λόγια, το βιβλίο του Χάρμαν είναι απαραίτητο εργαλείο σε όποιον ξεκινάει να προσεγγίζει τον Μαρξισμό, αλλά και όσους μαρξιστές θέλουν να ξαναδιαβάσουν για τις βασικές ιδέες της επαναστατικής θεωρίας.