Ο Ντάριο Φο, που πέθανε από πνευμονία την Πέμπτη 13 Οκτώβρη σε ηλικία 90 ετών, είχε γεννηθεί στις 24 Μαρτίου 1926 στο Λεγκιούνο-Σαντζιάνο, στην επαρχία του Βαρέζε. Έχοντας επηρεαστεί από την λαϊκή θεατρική παράδοση της Λομβαρδίας, τη λαϊκή τέχνη της διήγησης και των παραμυθιών, μελέτησε βαθιά την θεατρική δράση της “Κομμέντια ντελ Άρτε” και χρησιμοποίησε επαναφέροντας με σύγχρονο τρόπο στην δραματουργική δομή, χαρακτήρες αλλά και υποκριτικές φόρμες που προσομοίαζαν στις σατυρικές φάρσες των προηγούμενων αιώνων. 

Οι χαρακτήρες του ξεπηδάνε μέσα από την φτωχολογιά, μέσα από την καθημερινή ζωή της επιβίωσης και γίνονται η φωνή των καταπιεσμένων ασκώντας κριτική σε κάθε είδους εξουσία. Οι σπαρταριστές κωμωδίες και σάτιρές του αποτελούν πάντα ένα μάθημα απλής ανάλυσης, εκλαΐκευσης, αλλά όχι απλούστευσης, των πιο σύνθετων οικονομικών και πολιτικών εννοιών. Ο Ντάριο Φο έβλεπε το θέατρο όχι απλά σαν μια καλλιτεχνική δημιουργία αποκομμένη από την κοινωνική της διάσταση αλλά αντιθέτως μετέτρεπε τη θεατρική δράση σε πολιτική αγκιτάτσια καλώντας τον κόσμο στη δράση. 

“Σ’ ένα καπιταλιστή δεν πρέπει ποτέ να λες: «αχ, σας παρακαλώ, θα μπορούσατε λιγάκι να μου κάνετε λίγο χώρο ν’ αναπνεύσω κι εγώ; θα μπορούσατε να είστε λίγο πιο καλός, με λίγη περισσότερη κατανόηση; Ας συμφωνήσουμε… Όχι! Ο μόνος τρόπος για να μιλήσεις μαζί τους είναι να τους στριμώξεις στον καμπινέ, να τους χώσεις το κεφάλι μες στη λεκάνη και να τραβήξεις το καζανάκι.

Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να φτιάξουμε ένα καλύτερο κόσμο, ίσως με λιγότερο φανταχτερές βιτρίνες, ίσως με λιγότερες λεωφόρους, αλλά σίγουρα με λιγότερες λιμουζίνες και με λιγότερους από τους πραγματικούς απατεώνες. Αυτούς τους μισάνθρωπους με τις χοντρές κοιλιές”, έγραφε ο αγκιτάτορας θεατράνθρωπος σε ένα από τα πλέον σημαντικά και διάσημα έργα του το “Δεν Πληρώνω! Δεν Πληρώνω!”

Ο Ντάριο Φο από την αρχή της θεατρικής του πορείας βάζει στο στόχαστρό του την Καθολική εκκλησία, τα βάζει με την αστυνομία και την καταστολή, τις κυβερνήσεις και την πολιτική διαφθορά, με την δικαστική εξουσία, με τις τράπεζες, παλεύει ενάντια στο φασισμό θυμίζοντας και την ιστορία και τα εγκλήματα των φασιστών στην Ιταλία, ενώ ταυτόχρονα χτυπάει τις συντηρητικές και εθνικιστικές τους απόψεις, έρχεται σε σύγκρουση με τη Μαφία και το οργανωμένο έγκλημα, παλεύει δίπλα στο πλευρό των γυναικών για τις αμβλώσεις, ενάντια στις πολιτικές δολοφονίες, δίπλα στον Παλαιστινιακό λαό. Μη περιοριζόμενος σε λόγια αλλά καλώντας τον κόσμο σε έμπρακτη ανυπακοή και αντίσταση.

Από το 1951 ακόμα, όταν ξεκινάει την πορεία του πρώτα στο θέατρο και μετά στο ραδιόφωνο της RAI με τους διάσημους πλέον μονόλογούς του, που αργότερα στο «Μύστερο Μπούφο» θα τους εξελίξει ακόμα περισσότερο, αντιμετωπίζει τις αντιδράσεις της εκκλησίας και των αρχών. Παντρεμένος από το 1954 με την ηθοποιό, συγγραφέα και αριστερή ακτιβίστρια Φράνκα Ράμε, τη σύντροφό του μέχρι και το θάνατό της το Μάη του 2013, αποφασίζουν το 1959 να φτιάξουν την δική τους θεατρική ομάδα ενάντια στις εντεινόμενες προσπάθειες λογοκρισίας από το Ιταλικό κράτος. 

Κριτική

Μαζί θα ανεβάσουν την πρώτη τους πολύ μεγάλη επιτυχία “Οι Αρχάγγελοι δεν Παίζουν Φλίπερ” που αρχίζει να παίζεται και στο εξωτερικό. Μέχρι και το 1962 θα αναλάβει με μεγάλη επιτυχία μια τηλεοπτική εκπομπή στο RAI όμως η κριτική που ασκεί σε πολιτικούς που έχουν σχέση με τη Μαφία θα καταλήξει στην απαγόρευση του Φο από την RΑΙ για τα επόμενο 15 χρόνια.

Μέχρι το 1968 ο Φο και η Ράμε θα “καταφέρουν” να γίνουν το κόκκινο πανί για την Μαφία, για διεφθαρμένους πολιτικούς, για τους φασίστες αλλά και για την Αμερικάνικη κυβέρνηση που απαγορεύει την έκδοση βίζας, αφού φτιάχνουν παράσταση σχετικά με τη δολοφονία του Κένεντυ. Λίγο αργότερα μετά την συντριβή της Άνοιξης της Πράγας από τα Ρώσικα τανκς, ο Ντάριο Φο διαμαρτύρεται επίσημα, αρνείται να δεχτεί τη λογοκρισία που απαιτούσαν οι Σοβιετικοί λογοκριτές και οι παραγωγές έργων του στο Ανατολικό μπλοκ σταματούν.

Το 1968 είναι η χρόνια που Φο και Ράμε ιδρύουν την θεατρική κολεκτίβα Νέα Σκηνή (Associazione Nuova Scena) μετατρέποντας ένα εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο σε θέατρο. Τον Οκτώβριο του 1968 έκαναν περιοδεία με το τελευταίο έργο του Φο “Μεγάλη Παντομίμα με Σημαίες και Μικρές και Μεσαίες Μαριονέτες”. 

Το 1969 παρουσιάζει για πρώτη φορά το Μύστερο Μπουφο. Το έργο θα κάνει πάνω από 5.000 παραστάσεις ακόμα και σε γήπεδα με χιλιάδες θεατές σπάζοντας ακόμα και τις απαγορεύσεις και τη λογοκρισία. Πρόκειται για ένα ριζοσπαστικό θεατρικό έργο μονολόγων σαν σύγχρονη αναβίωση των λαϊκών παραμυθιών. 

Η δεκαετία του ‘70 βρίσκει τον Ντάριο Φο και την Φράνκα Ράμε στην πιο δημιουργική αλλά και ριζοσπαστική τους περίοδο. Ξεκινούν την τρίτη τους θεατρική ομάδα την Collettivo Teatrale La Comune. Παράγουν τα πιο ριζοσπαστικά τους έργα βασισμένα στον αυτοσχεδιασμό. Ο Τυχαίος Θάνατος ενός Αναρχικού (1970), Φενταγίν (1971), Δεν Πληρώνω! Δεν Πληρώνω! (1974), Η Μαριχουάνα της Μαμμάς είναι πιο Γλυκιά (1976), Όλο Σπίτι, Κρεβάτι κι Εκκλησία (1978). 

Το 1973 η ομάδα μετακομίζει στο Σινεμά Ροσίνι στο Μιλάνο. Όταν ο Φο άσκησε κριτική στην αστυνομία σε ένα από τα έργα του, ακολούθησαν αστυνομικές επιδρομές και η λογοκρισία αυξήθηκε. Στις 8 Μαρτίου, μια νεοφασιστική ομάδα απήγαγε τη Φράνκα Ράμε, βασανίζοντάς την και βιάζοντάς την. Η Ράμε επέστρεψε στη σκηνή μετά από δύο μήνες με νέους αντιφασιστικούς μονολόγους.

Το 1975 γράφουν παράσταση για τη δολοφονία του Αλιέντε στη Χιλή ενώ την ίδια χρονιά ανεβάζουν το “Φανφάνι ράπιτο” υποστηρίζοντας τη νομιμοποίηση της έκτρωσης. Είναι αυτή τη χρονιά, το 1975 που ο Φο θα προταθεί για πρώτη φορά για το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας.

Βλάσφημος

Στις αρχές της δεκαετίας του '80 ο Φο δημιουργεί το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Αλκατράζ, ένα θεατρικό καταφύγιο, όπως θα πει ο ίδιος, σε μια κοιλάδα στους λόφους κοντά στην Περούτζια. Πλέον τα έργα του μεταφράζονται σε δεκάδες γλώσσες και παίζονται σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη. Η θεατρική του ιδιοφυΐα γίνεται αποδεκτή ακόμα και από τους κύκλους που μέχρι χτες τον θεωρούσαν βλάσφημο. Παραστάσεις του ανεβαίνουν σε όλη την Ευρώπη και την Αμερική. Στις 9 Οκτωβρίου του 1997 του απονέμεται το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας. Ακόμα και στην περίοδο που το θεατρικό και καλλιτεχνικό κατεστημένο αναγκάζεται να τον αποδεχτεί, ο Ντάριο Φο προσπαθεί ακατάπαυστα να κάνει κριτική στο σύστημα. 

Το Νοέμβρη του 2002, δεκάδες χιλιάδες ακτιβιστές από κινήματα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση σε ολόκληρη την Ευρώπη καταφθάνουν στην Φλωρεντία για το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Φόρουμ. Είναι το φόρουμ που θα βάλει τις βάσεις για την έκρηξη του αντιπολεμικού κινήματος του 2003 με την ιστορική απόφαση για την διοργάνωση της μεγαλύτερης παγκόσμιας αντιπολεμικής διαδήλωσης στις 15 Φλεβάρη του 2003. 

Ο Ντάριο Φο αναλαμβάνει να ανοίξει την τεράστια αυτή συνάντηση υποδεχόμενος με το Μύστερο Μπούφο τους χιλιάδες διαδηλωτές που καταφθάνουν στην Φλωρεντία. Ήταν μια τεράστια ώθηση για το ίδιο το κίνημα αλλά και άλλη μια τρανή απόδειξη της πολιτικής παρουσίας του Ντάριο Φο.

“Το να μιλάμε για τα όσα έκανε ο πατέρας μου, χωρίς να αναφερόμαστε στην πολιτική του δράση, είναι σαν να συζητάμε για ένα καλό κρασί, αγνοώντας το σταφύλι”, είπε μεταξύ άλλων ο Ιάκοπο Φο κατά την διάρκεια της πολιτικής κηδείας του πατέρα του Ντάριο, το Σάββατο 15/10 μπροστά σε χιλιάδες κόσμο που συγκεντρώθηκε στην κεντρική πλατεία του Μιλάνο, στο Ντουόμο, για να αποχαιρετίσουν τον μεγάλο αναμορφωτή του Ιταλικού πολιτικού θεάτρου. Ο Ιάκοπο στο τέλος της ομιλίας του τόνισε πως “ο πατέρας του δεν έσκυψε ποτέ το κεφάλι” και χαιρέτησε όλους τους συμμετέχοντες, υψώνοντας τη γροθιά του στον αέρα, ενώ η ορχήστρα που συνόδευσε την σορό του Ντάριο Φο έπαιζε το “Bella Ciao”. 

Στέφανος Ληναίος -Έλλη Φωτίου αποχαιρετούν τον Ντάριο Φο

“Ασυμβίβαστο, μαχόμενο άνθρωπο, που πάλευε για τα δικαιώματα των απλών ανθρώπων, παράδειγμα προς μίμηση ”, χαρακτήρισαν τον Ντάριο Φο ο Στέφανος Ληναίος και η Έλλη Φωτίου, οι φίλοι του, που έκαναν γνωστό τον Ντάριο Φο στο ελληνικό κοινό, στο αποχαιρετιστήριο μήνυμα που έστειλαν στην ΕΑ με την ανακοίνωση του θανάτου του μεγάλου Ιταλού θεατράνθρωπου. 

Κι αφήνουμε τους άλλους να γράψουν μεγάλα λόγια για τη ζωή του και για το έργο του. Ακόμη κι αυτούς που έγραψαν ότι το Νόμπελ του το έδωσαν για… καλαμπούρι…

Εμείς πιστεύουμε ότι όλος ο κόσμος του χρωστάει πολλά και θα είναι φωτεινό παράδειγμα για τις επόμενες γενιές. Ένας μαχόμενος πνευματικός άνθρωπος για τα δικαιώματα των απλών ανθρώπων.

Από μας, ένα μεγάλο ευχαριστώ για τα έργα του που παρουσιάσαμε και για τη ζεστή φιλία του που είναι τα γερά θεμέλια της μικρής ιστορίας του θεάτρου ΑΛΦΑ.