Πολιτισμός
Oι Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Τσίρκα στο θέατρο

Μέρος Πρώτο
Η λέσχη

Ένα μεγάλο τόλμημα ανέλαβε το Εθνικό Θέατρο σε συνεργασία με το Θέατρο Τέχνης Κάρολος Κουν: Τη θεατρική μεταφορά του έργου του Στρατή Τσίρκα «Ακυβέρνητες Πολιτείες». Πρόκειται για ένα σημαντικότατο λογοτεχνικό έργο, τόσο σαν γλωσσική έκφραση, όσο και σαν ιστορική και πολιτική κατάθεση. 

Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες, τίτλος δανεισμένος από το Σεφέρη, αποτελούν το πεδίο δράσης των ηρώων του και παράλληλα τον τόπο όπου διαδραματίζονται τα συγκλονιστικά γεγονότα του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και της Αντίστασης: Οι τρεις μεγάλες πολιτείες του έργου, Ιερουσαλήμ – Η Λέσχη, Κάιρο - Αριάγνη, Αλεξάνδρεια - Νυχτερίδα, έπαιξαν ρόλο τόσο στη ζωή του Τσίρκα και της Μέσης Ανατολής όσο και στην ελληνική πολιτική περιπέτεια. Με φόντο τις πολύπαθες αυτές πόλεις της ανατολικής Μεσογείου, ο Τσίρκας πλέκει τα ιστορικά γεγονότα με τις προσωπικές διαδρομές των ηρώων του. Από αυτή τη σκοπιά, η μεταφορά αυτού του πολυεπίπεδου έργου στο θέατρο αποτελεί πρόκληση και ρίσκο. Το αποτέλεσμα αξίζει.

Ο Τσίρκας έζησε τα γεγονότα σαν κομμουνιστής αγωνιστής του αντιφασιστικού αγώνα. Γεννημένος στο Κάιρο το 1911, μεγάλωσε μαζί με Άραβες στις φτωχογειτονιές του και όχι στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον της ελληνικής παροικίας της Αλεξάνδρειας. Από τα 19 του χρόνια ήρθε σε επαφή με τις ιδέες του μαρξισμού και συμμετείχε σε εκδόσεις περιοδικών όπως ο «Έλλην», το σημαντικότερο αντιφασιστικό περιοδικό της Μέσης Ανατολής. Το 1937, στο ταξίδι του στην Ευρώπη πήρε μέρος στο Β’ Συνέδριο Συγγραφέων για την «Υπεράσπιση της κουλτούρας ενάντια στο Φασισμό» και στη συγγραφή του «Όρκου» των ποιητών στον δολοφονημένο Λόρκα.  Βιώνει τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο μέσα στο δαιδαλώδες πεδίο της Μέσης Ανατολής. Συμμετέχει ενεργά στην Αντίσταση διοχετεύοντας, παράλληλα, κείμενα στον παράνομο Τύπο της εποχής.  

Η δράση του πρώτου τόμου, «Η Λέσχη» ξεκινά στις 7 Ιουνίου του 1942 και διαρκεί 3 εβδομάδες, μέχρι ακριβώς τη στιγμή που φτάνουν οι πρόσφυγες, ενώ ο Ρόμμελ επελαύνει στη Βόρεια Αφρική. Στο τέλος του έργου μαθαίνουμε ότι οι πρώτοι πρόσφυγες από την Αίγυπτο βρίσκονται στην Ιερουσαλήμ. Μεταξύ αυτών ο Σεφέρης και ο Τσίρκας, όπως και άλλες διακεκριμένες προσωπικότητες. Υπάρχει μια αφήγηση του Τσίρκα που λέει πώς έφτασε, «…με ένα εισιτήριο του τραμ στην τσέπη και κάποια άλλα χαρτιά. Φορτωθήκαμε σε ένα καμιόνι και φτάσαμε όπως όπως...». 

Καταφεύγουν στην πανσιόν της φράου Άννα, ξεπεσμένης Γερμανοεβραίας με προσωπικές εμμονές, που ωστόσο λόγω αστικής ευγένειας ντρέπεται να ζητήσει διαβατήρια από τους νοικάρηδές της. Έτσι η πανσιόν αποικείται από ένα συνονθύλευμα ανθρώπων από πολύ διαφορετικές καταβολές: Ένας Αυστριακός υπουργός και η αισθησιακή σύζυγός του Έμμη, η Πολωνέζα Ρόζα που ο άντρας της έφυγε στο Άουσβιτς κι αυτή πήρε τα παιδιά της, διέσχισε θάλασσες κι έφτασε, μια Ρουμάνα αξιωματικός, κάποιοι Σεφαραδίτες, Έλληνες. Στον κάτω όροφο ζουν και οι πιο λαϊκές οικογένειες, σωστός Πύργος της Βαβέλ.

Αντίσταση

Στην πανσιόν της Άννας κρύβεται ο ήρωας της τριλογίας, Μάνος Σιμωνίδης, Έλληνας αριστερός διανοούμενος που εγκατέλειψε την Γερμανοκατεχόμενη Ελλάδα για να πολεμήσει το φασισμό στη Μέση Ανατολή. Η κατάσταση ωστόσο τον έχει απογοητεύσει. Από τη μια βλέπει ότι οι «Σύμμαχοι» Βρετανοί και η Ελληνική κυβέρνηση του Καϊρου προσβλέπουν στη δική τους γεωπολιτική επιβίωση και όχι στην αντιφασιστική πάλη, που εμπνέει τον κόσμο και θα μπορούσε να συνδέσει τις προσφυγικές ροές σε κεντρική πολιτική κατεύθυνση. Αυτό τον οδηγεί στην αριστερά, στο ΚΚΕ, που αποτελεί κορμό της αντίστασης. Και το ΚΚΕ ωστόσο τον απογοητεύει με τις σταλινικές λογικές και πρακτικές. Αρνητικό σύμβολο αυτής της αριστεράς είναι το «Ανθρωπάκι», ο καθοδηγητής - φωτεινός παντογνώστης με τη μηχανιστική σκέψη, που χειραγωγεί τη διάθεση για δράση και ευνουχίζει οποιαδήποτε αποκλίνουσα άποψη. Στον αντίποδα μέσα στο κόμμα βρίσκεται ο αγωνιστής της βάσης, Γαρέλλας που εμπνέει τη συλλογική δράση. Ο Μάνος κρύβεται στην πανσιόν για να ξαναμαζέψει τις σκέψεις του και να αποτιμήσει την κατάσταση. Παράλληλα με τα πολιτικά ερωτήματα, δανείζεται και μεταφέρει πιο ενδόμυχες αγωνίες του συγγραφέα. Τέχνη ή στρατευμένη δράση; Γίνεται σκοτεινό αντικείμενο των πόθων της φράου Άννας, μιας Ρουμάνας αξιωματικού, αλλά και της σεξομανούς Έμμης, γυναίκας του Αυστριακού διπλωμάτη. Η αμοιβαία έντονη έλξη τους είναι αφυπνιστική για το Μάνο αλλά και ολότελα απέλπιδη. Ωστόσο θα τον βγάλει από το λήθαργο, θα τον θέσει σε κίνηση.

Με τη «Λέσχη» ο Τσίρκας προετοιμάζει το σκηνικό για τους επόμενους τόμους, που ρίχνουν φως σε κομμάτια της ιστορίας της αντίστασης, παραγκωνισμένα και επιμελώς κρυμμένα, όπως ήταν η ασυμφιλίωτη αντίθεση ανάμεσα στην Ελληνική αστική τάξη και τους Βρετανούς από τη μια και την εργατική τάξη και την αριστερά από την άλλη, που οδήγησαν στις εξεγέρσεις των  φαντάρων στην Αλεξάνδρεια τον Απρίλη του 1944. Η αριστερά του Λιβάνου και της Βάρκιζας έχει θάψει αυτή την κρίσιμη μάχη κάτω από ένα βουνό σκόνη και άφθονες συκοφαντίες. Η τριλογία του Τσίρκα τα φέρνει σε πρώτο φόντο και αποτείει φόρο τιμής στους ανώνυμους αγωνιστές της Αντίστασης στη Μέση  Ανατολή. Αυτό κόστισε στον Τσίρκα τη διαγραφή του από το ΚΚΕ, όταν αρνήθηκε να αποκηρύξει τη «Λέσχη», όπως του ζητήθηκε το 1962 που εκδόθηκε.

 Η θεατρική παράσταση σε σκηνοθεσία Έφης Θεοδώρου κατάφερε να αναδείξει το πνεύμα και την ουσία της «Λέσχης» σε μεγάλο βαθμό. Σε ένα προσεγμένο σκηνικό, όπου αναπαρίστανται η πανσιόν, τα δρομάκια της Ιερουσαλήμ, το Βρετανικό προξενείο, εκτυλίσσονται τα πάντα. Δεν πρόκειται για πιστή μεταφορά του λογοτεχνικού έργου, κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατο σε μια τρίωρη παράσταση, αλλά για επιλεγμένους διαλόγους, σκέψεις και αφηγήσεις που εκφράζουν τον πυρήνα της ιστορίας και του πνεύματος του Τσίρκα. Από αυτή την άποψη η παρακολούθηση είναι αρκετά περίπλοκη αν κάποιος δεν έχει διαβάσει το λογοτεχνικό έργο. Ωστόσο ο θεατής έρχεται σε επαφή με τους ήρωες και τον ίδιο τον συγγραφέα, καθώς ακούγονται αποσπάσματα από τα «Ημερολόγια» της τριλογίας και άλλες σημειώσεις του. 

Αφήγηση

Πολύ σημαντικό είναι ότι αναδεικνύεται μια βασική καινοτομία της τριλογίας, η πολυεστιακή αφήγηση. Διαφορετικοί ήρωες αποκτούν φωνή φωτίζοντας, ο καθένας με την ιδιαίτερη και μοιραία αποσπασματική ματιά του, τα ιστορικά γεγονότα. Έτσι προβάλλεται η σκοπιά του Μάνου, της Έμμης, της νευρωτικής φράου Άννα και επιτυγχάνεται η πολυπρισματική απόδοση των ηρώων μέσα από το βλέμμα των άλλων. Υπηρετείται η πρόθεση του συγγραφέα, που δεν χαρίζεται, αλλά και δεν μηδενίζει, δεν υποβιβάζει κανέναν σε καρικατούρα. Οι άνθρωποι αποκτούν αξία από τις πράξεις και τη στάση τους μακριά από ηθικολογικούς κανόνες, χρώμα, φύλο, ούτε από την καταρχήν ιδεολογική τους τοποθέτηση. 

Σ’αυτή τη Βαβυλωνία όπου διασταυρώνονται πρόσφυγες, πράκτορες, στρατιωτικοί, αποτυχημένοι πολιτικοί αλλά και αγωνιστές της Αντίστασης, πλέκεται ο μυθιστορηματικός με τον ιστορικό χρόνο αλλά και τα στοιχήματα που έχουν βάλει τα μέλη της λέσχης, όπως αποκαλύπτεται προς το τέλος του έργου.  

Κοιτάζοντας το μωσαϊκό με τις διαφορετικές γλώσσες που ακούγονται, τις διαφορετικές καταβολές, πολιτικές και συμπεριφορές, ο παραλληλισμός με το σήμερα είναι αναπόφευκτος. Η προσφυγιά (σε αντίστροφη κατεύθυνση) είναι ο προφανής λόγος. Υπάρχουν όμως και βαθύτεροι: Οι έννοιες του παροδικού, του ρίσκου, του φόβου, του συνακόλουθου κυνισμού σε αντιπαραβολή με την ηθική συνέπεια, δεν είναι έμφυτα στοιχεία των ανθρώπων αλλά κύρια συνέπειες των καταστάσεων που αυτοί βρίσκονται και αναμετρούνται με ή χωρίς τη θέλησή τους. Ο Τσίρκας είχε ξεκινήσει να γράψει «ένα ή δυο βιβλία για να μείνουν, … για να δικαιωθεί ο Απρίλης». Έφτιαξε ένα διαχρονικό έργο που «μιλάει» και στο σήμερα.

INFO:
Η «Λέσχη» θα παίζεται στο υπόγειο θέατρο της οδού Πεσμαζόγλου 5, έως τις 28 Μάη.
Θα ακολουθήσουν η «Αριάγνη» και η «Νυχτερίδα»