Οικονομία και Πολιτική
Δέκα χρόνια από το ξεκίνημα της κρίσης

Σεπτέμβρης 2007 - Η καταστροφή ξεδιπλώνεται

Τον Σεπτέμβρη κλείνουν δέκα χρόνια από τη θεαματική χρεοκοπία της Northern Rock, της βρετανικής τράπεζας που σηματοδότησε, με την κατάρρευσή της, την αρχή της σημερινής, μακρόσυρτης, οικονομικής κρίσης. 

Η κατάρρευση δεν ήταν κεραυνός εν' αιθρία. Τον Ιούλη του 2007 βίαιες αναταράξεις άρχισαν να κλυδωνίζουν το χρηματιστήριο του Λονδίνου. Τα ξαφνικά πάνω-κάτω στις τιμές των μετοχών δεν είναι ασυνήθιστο φαινόμενο. Αυτή τη φορά, όμως, οι επενδυτές δεν αντιμετώπισαν τις αναταράξεις αυτές σαν ευκαιρία. Το αντίθετο έγινε: οι τράπεζες άρχισαν ξαφνικά να σταματούν να δανείζουν η μία την άλλη. Και η ανησυχία -για να μην πούμε ο πανικός- άρχισε να καταλαμβάνει την "υψηλή κοινωνία" των χρηματιστών, των τραπεζιτών και των κάθε λογής σπεκουλαδόρων. 

Το πρώτο σήμα κινδύνου για την Northern Rock έφτασε στην Τράπεζα της Αγγλίας (την κεντρική τράπεζα της Βρετανίας που είναι υπεύθυνη για την σταθερότητα του τραπεζικού συστήματος) στις 14 Αυγούστου. Η κυβέρνηση και η κεντρική τράπεζα προσπάθησαν να χειριστούν την υπόθεση με την "πρέπουσα μυστικότητα". Τον Σεπτέμβρη, όμως, τα σχέδια διάσωσης -και μαζί τους και η εικόνα για την φριχτή κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει η τράπεζα- διέρρευσαν. Το αποτέλεσμα ήταν ο πανικός: στις 14 Σεπτέμβρη χιλιάδες εξαγριωμένοι καταθέτες περικύκλωσαν τα υποκαταστήματα της τράπεζας περιμένοντας (όχι πάντα υπομονετικά) να φτάσουν σε κάποιο ταμείο και να σηκώσουν τις οικονομίες τους.

Λήθη

Σήμερα, δέκα χρόνια μετά, το επεισόδιο αυτό μοιάζει να έχει ξεχαστεί. Όπως και όλα τα δραματικά επεισόδια που το διαδέχτηκαν: η παρ' ολίγον κατάρρευση της αμερικανικής τράπεζας Bear Sterns τον Μάρτη του 2008 (διασώθηκε τελικά από την FED, την κεντρική τράπεζα των ΗΠΑ). Η κρίση των "τιτλοποιημένων στεγαστικών δανείων". Η χρεοκοπία της Lehman Brothers στις 15 Σεπτέμβρη του 2008, στην πρώτη επέτειο της κρίσης της Northern Rock. Και το φάντασμα του Κραχ του 1929 που επέστρεψε ξαφνικά, ολοζώντανο ύστερα από 80 περίπου χρόνια, απειλώντας να αφανίσει για μια ακόμα φορά το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα.

Ποιος έφταιγε; Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης δεν είχαν καμιά δυσκολία να κατονομάσουν τον ένοχο: ήταν ο αχόρταγος τραπεζίτης, τα golden boys με τους "μισθούς" και τις "αποζημιώσεις" των εκατομμυρίων. Ήταν ο αδίστακτος χρηματιστής (η ταινία "Ο Λύκος της Γουόλ Στριτ" περιγράφει με πολύ γλαφυρό τρόπο τι ακριβώς σημαίνει το επίθετο "αδίστακτος"). Ήταν οι ανήθικοι (μέχρι το μεδούλι) διαχειριστές των hedge funds -των αμοιβαίων κεφαλαίων για βαθύπλουτους και μόνο, που υπόσχονταν διψήφιες αποδόσεις στηριγμένες στην καθαρή κερδοσκοπία.

Σήμερα, δέκα χρόνια μετά, όλα αυτά μοιάζουν να έχουν ξεχαστεί. Ο τραπεζίτης, ο χρηματιστής, ο επενδυτής έχουν ξαναγίνει πρόσωπα "σεβαστά". Και οι πραγματικοί υπαίτιοι της κρίσης έχουν, επιτέλους, αποκαλυφθεί: ήταν οι εργάτες που "κατανάλωναν περισσότερα από όσα παρήγαγαν". Ήταν η ψεύτικη ευφορία -"ζούσαμε με δανεικά". Ακόμα και η αριστερά, που (πολύ σωστά) δεν δέχεται αυτές τις αντιδραστικές απόψεις, έχει συχνά τις δικές της θεωρίες της εξαίρεσης: φταίει η αρχιτεκτονική του Ευρώ (για αυτό επιμένει η κρίση στην Ευρωζώνη). Φταίει η χαμηλή ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας (για αυτό η Ελλάδα βρίσκεται ακόμα σε τόσο βαθιά ύφεση). 

Η πραγματικότητα, όμως, είναι πολύ διαφορετική: ο πραγματικός υπεύθυνος για την σημερινή παρατεταμένη κρίση (που παρά τις φιλολογίες δεν έχει πουθενά ακόμα ξεπεραστεί) είναι το ίδιο το σύστημα: πρόκειται για την τρίτη παγκόσμια "Μεγάλη Ύφεση" στην ιστορία του καπιταλισμού. Και στις τρεις αυτές "Μεγάλες Υφέσεις" (1870-80, 1930, σήμερα) το βαθύτερο αίτιο ήταν το ίδιο: η πτώση της κερδοφορίας του κεφάλαιου που "αποθαρρύνει" τους καπιταλιστές από νέες επενδύσεις σπρώχνοντας με αυτόν τον τρόπο εκατομμύρια εργάτες στην ανεργία και την φτώχεια. 

Αυτό δεν σημαίνει ότι οι τραπεζίτες ή οι χρηματιστές δεν είχαν το δικό τους μερίδιο ευθύνης για την κατάρρευση του 2007-8. Το είχαν -και με το παραπάνω. Ο καπιταλισμός είναι καταδικασμένος από την ίδια του τη φύση να πέφτει ξανά και ξανά σε κρίση. Τα golden boys, όμως, την επιτάχυναν. Και "βοήθησαν", όσο μπορούσαν, για να γίνει "μεγάλη".

Φούσκα 

Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 κιόλας οι τραπεζίτες (ιδιαίτερα στις ΗΠΑ) ανακάλυψαν ένα νέο κόλπο για να αυγατίσουν τα κέρδη τους -όπως πάντα φυσικά σε βάρος των φτωχών. Το κόλπο αυτό ήταν η "τιτλοποίηση των στεγαστικών δανείων". Για να είμαστε ειλικρινείς η τιτλοποίηση είχε "εφευρεθεί" πολλά χρόνια πριν (τη δεκαετία του 1970) από τον Λιούις Ρανιέρι, έναν "λύκο της Γουολ Στριτ" της εποχής εκείνης -ο οποίος είχε αφιερώσει πολλές προσπάθειες για να τη νομιμοποιήσει. Αλλά η πραγματική της "δύναμη" φάνηκε στις αρχές του 21ου αιώνα.

Η ιδέα ήταν πολύ απλή: οι τράπεζες αντί να κρατάνε τα στεγαστικά δάνεια στα "ντουλάπια τους" περιμένοντας να μαζέψουν λίγα-λίγα πίσω τα λεφτά τους και τους τόκους τους θα μπορούσαν να τα "πακετάρουν" σε έναν "τίτλο" (ένα ομόλογο) και να το πουλήσουν. Αυτό θα είχε πολλαπλά οφέλη: το ρίσκο θα μοιραζόταν καλύτερα αφού οι τιμές αυτών των ομολόγων θα μπορούσαν να ανεβοκατεβαίνουν (όπως γίνεται με τις μετοχές στο χρηματιστήριο) ανάλογα με την αξία των ακινήτων, το ποσοστό των δανείων που "κοκκίνιζαν" κλπ. Και ταυτόχρονα, όπως όλα τα χρηματιστηριακά προϊόντα, θα προσέφερε νέες ευκαιρίες για κέρδη για τους "τολμηρούς" -τους κερδοσκόπους δηλαδή.

Η δεκαετία του 2000 ήταν η δεκαετία των "τολμηρών". Τολμηροί τραπεζίτες στις ΗΠΑ άρχισαν να δίνουν δάνεια -μαζικά- σε φτωχούς, σε ανθρώπους που ήξεραν προκαταβολικά ότι δεν θα μπορούσαν να τα εξοφλήσουν. Τρελοί ήταν, θα έλεγε κάθε φυσιολογικός άνθρωπος. Η "τόλμη" τους στηριζόταν σε πολύπλοκα μαθηματικά μοντέλα που στηρίζονταν, όμως, πάνω σε ένα απλοϊκό σενάριο: τα μαζικά δάνεια θα ανέβαζαν (λόγω της μαζικής ζήτησης) την αξία των διαμερισμάτων. Οι φτωχοί θα έκαναν ότι μπορούσαν για να πληρώνουν τις δόσεις τους. Όταν δεν θα τα κατάφερναν πια, η τράπεζα θα τους έπαιρνε το διαμέρισμα -το οποίο και θα ξαναπουλούσε με κέρδος, αφού η τιμή του θα είχε στο μεταξύ ανέβει. Όσο για τον κίνδυνο, αυτόν θα τον "μοίραζε" στην αγορά μέσω της τιτλοποίησης. Μεγάλο κέρδος, μικρό ρίσκο. 

Ή μάλλον έτσι νόμιζαν. Γιατί ακόμα και τα μαθηματικά τους μοντέλα έλεγαν ότι για να πετύχει το κόλπο θα έπρεπε τα "κόκκινα" δάνεια να μην ξεπεράσουν ένα όριο -ένα πολύ μεγάλο όριο σε σχέση με τα δεδομένα της εποχής. Αλλά τα ίδια τα μαζικά δάνεια άλλαξαν τα δεδομένα.

Το 2007 τα κόκκινα δάνεια άρχισαν να ανεβαίνουν και να ανεβαίνουν. Η ζήτηση άρχισε να πέφτει -και μαζί της η αξία της γης. Ο συνδυασμός των κόκκινων δανείων και της πτώσης των τιμών άρχισε να τραβάει προς τα κάτω τις τιμές των "τίτλων" -οι οποίοι στο μεταξύ είχαν φτάσει στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Η Northern Rock ήταν το πρώτο μεγάλο θύμα αυτού του "κόλπου" που είχε γυρίσει τώρα μπούμερανγκ. Την έσωσαν. Η Bear Sterns το δεύτερο. Και αυτή την έσωσαν. Και την Lehman Brothers προσπάθησαν να την σώσουν. Αλλά απέτυχαν. Η κατάρρευσή της ήταν τελικά ο Ασκός του Αιόλου.

Οι "λύκοι της Γουόλ Στριτ" είχαν καταφέρει, μέσα από τη βουλιμία τους, να γονατίσουν το σύστημα. Τον Οκτώβρη του 2008 η κυβέρνηση των ΗΠΑ ενέκρινε ένα κονδύλι ύψους 700 δισεκατομμυρίων δολαρίων για την "στήριξη" (τη διάσωση δηλαδή) των αμερικανικών τραπεζών. Το ίδιο έκανε και η Ευρώπη λίγες εβδομάδες αργότερα. Το ίδιο έκαναν όλες σχεδόν οι χώρες. Συνολικά οι κυβερνήσεις ξόδεψαν διεθνώς πάνω από 14 τρις δολάρια για να σταθεροποιήσουν ξανά το σύστημα. Και η παγκόσμια οικονομία παραμένει μέχρι σήμερα διασωληνωμένη με τα πιεστήρια των κεντρικών τραπεζών -χωρίς αυτή τη "μηχανική υποστήριξη" οι οικονομολόγοι εκτιμούν ότι το σύστημα δεν θα καταφέρει να επιβιώσει.

Χρηματαγορές

Πολλοί υποστηρίζουν, ακόμα και σήμερα που τα golden boys έχουν ξεχαστεί, ότι το βασικό πρόβλημα της σημερινής οικονομίας είναι η χρηματοπιστωτικοποίηση, η υπερβολική δύναμη που έχει αποκτήσει ο χρηματοπιστωτικός τομέας. Τα παγκόσμια χρέη, λένε, είναι πολλαπλάσια από την παγκόσμια περιουσία. Τα χρήματα που διακινούνται καθημερινά στις χρηματαγορές πολύ περισσότερα από την αξία των προϊόντων που παράγεται κάθε μέρα. Αυτή η "δυσαναλογία" μας έχει φέρει εδώ. Αλλά αυτή η θεωρία βγάζει και πάλι τον βασικό υπεύθυνο, το ίδιο το σύστημα του καπιταλισμού "λάδι". Και είναι λάθος. Το πρόβλημα ξεκινάει από την ίδια την "πραγματική οικονομία".

Λίγους μήνες μετά τη διάσωση των αμερικανικών τραπεζών η κυβέρνηση των ΗΠΑ αναγκάστηκε να διασώσει την αμερικάνικη αυτοκινητοβιομηχανία. Η ίδια η διόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα είναι η άλλη όψη της κρίσης που μαστίζει την ίδια την παραγωγή: τα βουνά από τα χρήματα που τοποθετούνται στις φούσκες είναι η άλλη όψη των κερδών που δεν βρίσκουν καμιά πραγματική ευκαιρία για να επενδυθούν -σε κάποια πραγματική επένδυση με "καλές" προοπτικές για κέρδη.

Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει διάκριση ούτε ανάμεσα στους "υγιείς" τραπεζίτες και τους κερδοσκόπους, ούτε ανάμεσα στην "πραγματική" και την "χρηματοπιστωτική" οικονομία. Η πραγματική διάκριση βρίσκεται ανάμεσα στις τάξεις. Για να απαλλαγούμε από τις κρίσεις χρειάζεται να απαλλαγούμε και από τα golden boys των τραπεζών και τα golden boys της βιομηχανίας, του εμπορίου, της ναυτιλίας, των κατασκευών, δηλαδή από ολόκληρη την τάξη των καπιταλιστών.