Ιστορία
70 χρόνια από τη διαγραφή του: Παντελής Πουλιόπουλος - Ηγέτης όταν το ΚΚΕ ήταν επαναστατικό

Η διαγραφή του Παντελή Πουλιόπουλου από το ΚΚΕ, που ανακοινώθηκε στις 25 Σεπτέμβρη του 1927, ήταν ένα σημείο καμπής για την πορεία της Αριστεράς. Σηματοδότησε την επικράτηση του σταλινικού μηχανισμού στο κόμμα, η οποία ολοκληρώθηκε τους επόμενους μήνες με τη διαγραφή εκατοντάδων μελών και ολόκληρων τοπικών οργανώσεων. Οι συνέπειες ήταν τεράστιες.

Ο Παντελής Πουλιόπουλος ήταν πρωτεργάτης της προσπάθειας να χτιστεί επαναστατικό κόμμα στην Ελλάδα. Γεννημένος το 1900 στη Θήβα, το 1920 βρέθηκε επιστρατευμένος στο μέτωπο της Μικράς Ασίας. Για τους εργάτες και τους αγρότες ο πόλεμος ήταν μισητός γιατί σήμαινε αίμα και φτώχεια. Το ταξικό χάσμα κατάπινε τους εθνικούς θριάμβους. Φρόντιζαν άλλωστε κι οι κυβερνήσεις γι’ αυτό. Το εργατικό κίνημα έδινε μεγάλες μάχες και συχνά οι επιστρατευμένοι απεργοί κατέληγαν στην Μικρά Ασία –όπως έγινε με εκατοντάδες σιδηροδρομικούς το 1921. 

Την ίδια στιγμή φυσούσε ο «αέρας του βοριά». Μια λογοτεχνική μεταφορά για τον Κόκκινο Οκτώβρη του 1917 που έδωσε την εξουσία στους εργάτες και έβγαλε την Ρωσία από τον πόλεμο. Είναι μια φράση παρμένη από το μανιφέστο «η φωνή των στρατιωτών του μετώπου» που δημοσίευσε η εφημερίδα Εργατικός Αγώνας τον Οκτώβρη του 1920. Συγγραφέας ο Πουλιόπουλος. 

O Πουλιόπουλος μαζί με άλλους συντρόφους, κάποιοι από τα φοιτητικά έδρανα, όπως ο Μοναστηριώτης, ο Οικονόμου, ο Νίκολης, συγκροτούν μια αντιπολεμική ομάδα στο Σύνταγμα Τηλεγραφητών με έδρα την Σμύρνη και εκδίδουν μια μικρή πολυγραφημένη εφημερίδα, τον Ερυθρό Φρουρό. Συλλαμβάνονται και μένουν στις στρατιωτικές φυλακές για μήνες. Η κατάρρευση του μετώπου τον Σεπτέμβρη του 1922 τους έσωσε από το στρατοδικείο και πιθανά το θάνατο.

Παλαιοί Πολεμιστές 

Το 1923 αυτοί οι επαναστάτες, η λεγόμενη «γενιά των Παλαιών Πολεμιστών» μαζί με άλλους συντρόφους όπως ο Σεραφείμ Μάξιμος αναλαμβάνουν τα ηνία του ΣΕΚΕ (Κ), σε μια δύσκολη περίοδο. Το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (ΣΕΚΕ) είχε ιδρυθεί το 1918 και αγωνιζόταν να διατηρήσει τα επαναστατικά του χαρακτηριστικά. Τα αμφισβητούσαν απόψεις που υποστήριζαν ότι η εργατική τάξη στην Ελλάδα είναι ανώριμη για επαναστατικούς αγώνες και ουσιαστικά αναζητούσαν συμμαχίες με τους «προοδευτικούς» αστούς. Ο Πουλιόπουλος και οι σύντροφοί του βάζουν στόχο να ηγηθούν στους αγώνες των εργατών και των καταπιεσμένων ενάντια στην καπιταλιστική επίθεση που συνόδευσε τη Μικρασιατική Καταστροφή. 

Συνδεδεμένο με την Τρίτη Διεθνή (Κομιντέρν) του Λένιν και του Τρότσκι ήδη από το 1920, το ΣΕΚΕ(Κ) βάζει μπροστά να υλοποιήσει στις ελληνικές συνθήκες την τακτική του «ενιαίου μετώπου» μέσα από τις «Επιτροπές Αμύνης» που είχαν στόχο την κοινή δράση όλων των συνδικάτων, ανεξάρτητα από το αν ανήκαν στη ΓΣΕΕ ή όχι, για την απόκρουση των επιθέσεων των αφεντικών.

Αυτή η προσπάθεια δεν περιορίζεται στα συνδικάτα. Ο Πουλιόπουλος και οι σύντροφοί του πρωταγωνιστούν στη συγκρότηση των Παλαιών Πολεμιστών, που θα μετατραπεί σε μαζικό κίνημα με δεκάδες χιλιάδες εργάτες και αγρότες να πλημμυρίζουν τις γραμμές τους, προκαλώντας διαρκείς πονοκεφάλους στις κυβερνήσεις. 

Οι τοπικές Ενώσεις των Παλαιών Πολεμιστών οργανώνονται σε μια Πανελλήνια Ομοσπονδία. Ο Πουλιόπουλος εκλέγεται γραμματέας της Ομοσπονδίας στο πρώτο της Συνέδριο το Φλεβάρη του 1924. Είναι επίσης ο συγγραφέας (με το ψευδώνυμο Φίλιππος Ορφανός) της συγκλονιστικής διεθνιστικής διακήρυξης του συνεδρίου με τίτλο «Πόλεμος κατά του Πολέμου». Να ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα του κειμένου:

«Η πρόσφατη ιστορία μας απέδειξε τρανά πόσο ύπουλες και λαοπλάνες είναι οι δικαιολογίες περί ‘εθνικής ενότητας’, ‘αμύνης της χώρας’ κλπ... Όποια κι αν είναι η έκβαση του πολέμου για το καθένα εμπόλεμο κράτος, τ’ αποτελέσματά του είναι ολέθρια για τους λαούς, πάντα οι λαοί τόσο του νικητού όσο και του νικημένου βγαίνουν και οι δύο νικημένοι από τον πόλεμο...». Η κυκλοφορία της εβδομαδιαίας εφημερίδας της Ομοσπονδίας θα φτάσει τα 20.000 φύλλα.

Στο Εθνικό Συμβούλιο του κόμματος τον Φλεβάρη του 1924 ο Πουλιόπουλος είχε κάνει μια από τις κεντρικές εισηγήσεις που αφορούσαν το κίνημα των Παλαιών Πολεμιστών, τον Ιούνη είχε αντιπροσωπεύσει το κόμμα στο 5ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς και παράλληλα είχε αναλάβει τη διεύθυνση του θεωρητικού-πολιτικού του περιοδικού, της Κομμουνιστικής Επιθεώρησης. 

Συνεπώς, δεν ήταν καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι ο Πουλιόπουλος εκλέγεται γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ στο Τρίτο Έκτακτο Συνέδριό του τον Νοέμβρη του 1924 (τότε το ΣΕΚΕ μετονομάστηκε σε ΚΚΕ). 

Καταστολή

Η προσπάθεια της νέας ηγετικής ομάδας προσέκρουσε σε δυο εμπόδια. Τα χτυπήματα της καταστολής ήταν το πρώτο. Η δικτατορία που επέβαλε ο Πάγκαλος τον Ιούνη του 1925 έθεσε υπό διωγμό το κόμμα και τα συνδικάτα που πλειοψηφούσαν κομμουνιστές συνδικαλιστές. Η ηγεσία του, ανάμεσα σε αυτούς κι ο Πουλιόπουλος, φυλακίστηκε και οδηγήθηκε σε δίκες «επί εσχάτη προδοσία» με αφορμή τις θέσεις του κόμματος για το Μακεδονικό. 

Το δεύτερο και πιο ουσιαστικό εμπόδιο ήταν οι εξελίξεις στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Στη Ρωσία η γραφειοκρατία με εκπρόσωπο τον Στάλιν εδραίωνε την εξουσία της. Η Κομμουνιστική Διεθνής μετατρεπόταν από το επιτελείο της παγκόσμιας επανάστασης σε διεθνή μηχανισμό της γραφειοκρατίας που επικρατούσε στην Ρωσία. Τα επαναστατικά κόμματα αναζητούσαν πυξίδα να προσανατολιστούν, να προετοιμαστούν για το επόμενο μεγάλο επαναστατικό κύμα, αλλά η πυξίδα ήταν πλέον «χαλασμένη». Το αποτέλεσμα ήταν μια πολιτική που έμοιαζε με έναν μεθυσμένο που παραπατάει πότε δεξιά και πότε αριστερά. 

Ο Πουλιόπουλος συγκρούστηκε με αυτή τη κατάσταση. Μια πλευρά της μάχης που έδωσε ήταν η κριτική στη γραμμή που είχε επιβάλλει το 1924 η Κομιντέρν για το Μακεδονικό. Ο Πουλιόπουλος την είχε υπερασπίσει άφοβα με μια συγκλονιστική αγόρευση στο στρατοδικείο (παρόλο που διαφωνούσε). Όμως όπως εξηγούσε αργότερα η σωστή πολιτική θα ήταν:

«Εναντίον του απειλούμενου πολέμου για το ξαναμοίρασμα της Μακεδονίας. Εναντίον κάθε εξανδραποδιστικής συνθήκης ανταλλαγής ή ‘εκούσιας’ μετανάστευσης. Υπεράσπιση κάθε ελευθερίας εθνικής για τις μειονότητες και της πλέριας αυτοδιάθεσής τους. Υπέρ της Βαλκανικής Ομοσπονδίας των Λαών, μέσα στην οποία θα ορίσει ελεύθερα ο μακεδονικός λαός τη τύχη του». 

Το μεγάλο πρόβλημα, όμως, τα δεξιά ανοίγματα: υπήρχαν δείγματα που προοιώνιζαν τη μεγάλη στροφή της δεκαετίας του ’30 προς τη στρατηγική των «σταδίων», την εγκατάλειψη της σοσιαλιστικής επανάστασης και τη συμμαχία με τα «προοδευτικά» κομμάτια της αστικής τάξης. Το 1925, κατά τη παγκαλική δικτατορία, το ΚΚΕ μπήκε σε τέτοιες συνεργασίες, και το 1926 στελέχη του επιχειρηματολογούσαν υπέρ της «αριστερής δημοκρατίας» -ένα ενδιάμεσο «στάδιο» πριν την εργατική εξουσία. Τέτοια στελέχη όπως ο Α. Χαϊτάς και ο Ν. Ζαχαριάδης (ο μετέπειτα «μεγάλος αρχηγός» του ΚΚΕ) ήταν απόφοιτοι του Κομμουνιστικού Πανεπιστήμιου των Λαών της Ανατολής (ΚΟΥΤΒ) στη Μόσχα, και έχαιραν της πλήρους -εκείνη την εποχή- εμπιστοσύνης του σταλινικού μηχανισμού. 

Στην «σύσκεψη των παραγόντων» (δηλαδή των στελεχών του κόμματος) στις 6-9 Σεπτέμβρη 1926, μετά την πτώση της δικτατορίας, αυτή η πολιτική καταδικάστηκε σαν ρεφορμιστική κι ο Πουλιόπουλος που μόλις είχε έρθει από την εξορία επανεκλέχτηκε γραμματέας. Όμως, δεν αποδέχτηκε την επανεκλογή του, λόγω των σοβαρών διαφωνιών που είχαν πλέον βγει στην επιφάνεια. 

Η εσωκομματική πάλη που ξεκίνησε πέρασε διάφορες φάσεις, με σταθμό το Τρίτο Τακτικό Συνέδριο του κόμματος τον Μάρτη του 1927, όπου η τάση του Πουλιόπουλου και του Παστιά Γιατσόπουλου (είχε κάνει κι αυτός γραμματέας του κόμματος) πήρε τη ρετσινιά του «λικβινταρισμού», δηλαδή μια τάσης που ήθελε να διαλύσει το κόμμα. Βέβαια, ο Πουλιόπουλος κι οι σύντροφοί του κάθε άλλο παρά «λικβινταριστές» ήταν και το είχαν αποδείξει σε δύσκολες στιγμές για το κόμμα. 

Το πραγματικό τους «έγκλημα» στα μάτια της Κομιντέρν και των εκπροσώπων της ήταν ότι συνέδεσαν τα ζητήματα της πολιτικής του ΚΚΕ και της κρίσης που το διαπερνούσε με τις εξελίξεις στην Ρωσία. Το 1926-27 η πάλη του Τρότσκι μέσα στο ρώσικο κόμμα ενάντια στην ανερχόμενη σταλινική γραφειοκρατία βρισκόταν στην κορύφωσή της. Η πολιτική της «οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα» έκφραζε τα συμφέροντα αυτής της γραφειοκρατίας. 

Ο Πουλιόπουλος κι οι σύντροφοί του τάχτηκαν υπέρ της Αντιπολίτευσης στην Ρωσία. Έγραφε μαζί με τον Π. Γιατσόπουλο τον Αύγουστο του 1927 ότι η «θεωρία του σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα» είναι «αντιμαρξιστική και αντιλενινιστική» κι ότι «τα επιχειρήματα των συντρόφων Τρότσκι, Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ είνε απολύτως πειστικά». Δήλωναν ότι «το κόμμα πρέπει να ζητήσει να πληροφορείται επαρκώς» για τις εξελίξεις στη Ρωσία και τις απόψεις της Αντιπολίτευσης. 

Η διαγραφή του Πουλιόπουλου ήταν η αρχή. Λίγους μήνες μετά διαγράφηκε και η ομάδα των «κεντριστών» στο Πολιτικό Γραφείο με σημαντικότερο εκπρόσωπο τον Σεραφείμ Μάξιμο. Με παρόμοιο τρόπο «εκκαθαρίστηκαν» τα περισσότερα Κομμουνιστικά Κόμματα εκείνη την περίοδο. 

Έτσι άνοιξε ο δρόμος για την αδιαμαρτύρητη αποδοχή των καταστροφικών πολιτικών επιλογών του Στάλιν στη δεκαετία του ’30. Ο Πουλιόπουλος θα τραβούσε ένα διαφορετικό δρόμο: της υπεράσπισης της διεθνισμού και της επικαιρότητας της σοσιαλιστικής επανάστασης, της δυνατότητας της εργατικής τάξης να πάρει την εξουσία και να απελευθερώσει όλους τους καταπιεσμένους. Και θα το πλήρωνε με τη ζωή του, εκτελεσμένος από τους φασίστες μέσα στην Κατοχή.