Ο Βίκτορ Σερζ έγραψε την «Υπόθεση Τουλάγιεφ» ανάμεσα στο 1940 και το 1942. Ξεκίνησε να γράφει το μυθιστόρημα γλυτώνοντας την τελευταία στιγμή πριν οι ναζί ολοκληρώσουν την κατάκτηση της Γαλλίας, το συνέχισε στα διάφορα κέντρα περιορισμού των πολιτικών προσφύγων στο μακρύ ταξίδι που τον έφερε αυτόν και εκατοντάδες άλλους στο Μεξικό.
Το βιβλίο μιλάει για τη σταλινική Ρωσία της δεκαετίας του 1930. Η πλοκή απλώνεται από την Ισπανία του εμφύλιου και της συντριβής της επανάστασης μέχρι τους τόπους εξορίας στη Σιβηρία. Από τα πολυτελή γραφεία των γραφειοκρατών μέχρι τα φτωχικά διαμερίσματα των εργατών, διαμερίσματα που έχουν χωριστεί με νοβοπάν για να στοιβαχτούν όσο γίνεται περισσότεροι.
Ο «Τουλάγεφ» του τίτλου είναι ένα ανώτατο στέλεχος του κόμματος που δολοφονείται. Ο εκτελεστής του είναι ένας νεαρός εργάτης, μέλος της κομμουνιστικής νεολαίας, που έχει αγανακτήσει βλέποντας τους εργάτες να πεινάνε, τους γραφειοκράτες να πλουτίζουν και το καθεστώς να διακηρύσει ότι «χτίζουμε τον κομμουνισμό». Ο εκτελεστής δεν συλλαμβάνεται ποτέ, αλλά με αφορμή τη δολοφονία, οι μυστικές υπηρεσίες του καθεστώτος στήνουν μια πελώρια σκευωρία με δεκάδες θύματα.
Ο Τουλάγεφ θυμίζει τον Κίροφ, τον γραφειοκράτη που διοικούσε το Λένινγκραντ και δολοφονήθηκε το 1934. Μετά τη δολοφονία του Κίροφ η μυστική αστυνομία του καθεστώτος άρχισε να στήνει μια σειρά από «δίκες» στις οποίες παλιοί μπολσεβίκοι, σύντροφοι του Λένιν και πρωτεργάτες της επανάστασης, «ομολογούσαν» ότι για δεκαετίες ήταν πράκτορες των φασιστών (πολύ πριν υπάρξουν φασιστικά κινήματα) πληρωμένα όργανα «της βρετανικής μυστικής υπηρεσίας, της γκεστάπο και της κατασκοπείας του γιαπωνέζου αυτοκράτορα».
Eκατομμύρια
Οι «Δίκες της Μόσχας» -που κράτησαν από το 1936 μέχρι το 1938- ήταν η κορυφή του παγόβουνου του κύματος των εκτελέσεων και των δολοφονιών. Οι πιο πρόσφατοι υπολογισμοί, μετά το άνοιγμα των αρχείων ύστερα από τη κατάρρευση της ΕΣΣΔ, υπολογίζουν σε περίπου 700.000 αυτούς που εκτελέστηκαν για πολιτικούς λόγους, χώρια τα εκατομμύρια που πέθαναν από το λιμό στην Ουκρανία ή στην Κεντρική Ασία. Οι έγκλειστοι στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας έφτασαν τα 5.000.000 στα μέσα της δεκαετίας του 1940. Ο Τρότσκι είχε γράψει ότι «ποτάμια αίματος χωρίζουν τον σταλινισμό από τον μπολσεβικισμό». Δεν ήταν καλλιτεχνική υπερβολή.
Υπάρχουν και άλλα μυθιστορήματα για τον σταλινικό τρόμο, μυθιστορήματα πολύ γνωστότερα στη Δύση από το βιβλίο του Σερζ, όπως η «Φάρμα των Ζώων» και το «1984» του Τ. Οργουελ, το «Μηδέν και το Απειρο» του Α. Κέστλερ. Το καθένα με τον τρόπο του παρουσιάζει μια ρώσικη κοινωνία «ολοκληρωτική», μια κοινωνία σκλάβων-ρομπότ, όπου είναι «μοιραίο» η επανάσταση να «τρώει τα παιδιά της». Ηταν ένα επιχείρημα που οι υπερασπιστές του «ελεύθερου κόσμου» της Δύσης προτιμούσαν ιδιαίτερα: ο Λένιν οδήγησε στον Στάλιν.
Η δύναμη του Σερζ στην «Υπόθεση Τουλάγεφ» είναι ότι πάει πολύ πιο βαθιά από αυτές τις επιφανειακές αναλύσεις. Οι χαρακτήρες του δεν είναι καρικατούρες, ούτε καν ο «Αρχηγός» δηλαδή ο Στάλιν. Το μυθιστόρημα χωρίζεται σε δέκα κεφάλαια, και στο καθένα «πρωταγωνιστεί» ένα διαφορετικό πρόσωπο, από τον ασυμβίβαστο επαναστάτη, σύντροφο του Τρότσκι που αρνείται να «ομολογήσει» και κάνει κρυφά απεργία πείνας μέχρι θανάτου για να μην τον σύρουν στη «Δίκη Τουλάγεφ», μέχρι τον ασπόνδυλο γραφειοκράτη. Ο Σερζ γράφει μυθιστόρημα, όχι πολιτικό άρθρο, αλλά στις σελίδες της «Υπόθεσης Τουλάγεφ» μπορεί να δει κανείς τη μαρξιστική ανάλυση για το τι ήταν πραγματικά η ρώσικη κοινωνία.
Ενας βετεράνος μπολσεβίκος, λέει για παράδειγμα σε ένα παλιό του συμμαχητή που είχε ανέβει τα σκαλιά της γραφειοκρατικής πυραμίδας: «Τα πλάνα μας, σε ποσοστό 50 με 60% δεν μπορούν να υλοποιηθούν. Για να υλοποιήσουμε το υπόλοιπο 40% θα πρέπει να μειώσουμε τους πραγματικούς μισθούς της εργατικής τάξης κάτω από τα επίπεδά τους επί αυτοκρατορίας –πολύ κάτω από το σημερινό επίπεδο στις καπιταλιστικές χώρες, ακόμα και τις πλεον καθυστερημένες....Το πολύ σε έξι μήνες θα πρέπει να κηρύξουμε τον πόλεμο στους αγρότες και να αρχίσουμε να τους τουφεκίζουμε...» Αυτό έγινε στην σταλινική Ρωσία της δεκαετίας του ’30. Το βιοτικό επίπεδο των εργατών συμπιέστηκε τόσο δραματικά για να επιταχυνθεί η συσσώρευση κεφαλαίου. Η Ρωσία έγινε βιομηχανική και στρατιωτική υπερδύναμη πάνω στα τσακισμένα κόκκαλα των εργατών και των αγροτών.
Ο Β. Σερζ ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος για να γράψει ένα τέτοιο μυθιστόρημα. Ηταν διανοούμενος, συγγραφέας, αλλά όχι της άνεσης και της «χαρούμενης ζωής». Το πραγματικό του όνομα ήταν Βίκτορ Λβόβιτς Κιμπάλτσις και γεννήθηκε το 1897 στο Βέλγιο από ρώσους γονείς που είχαν παλέψει ενάντια στο καθεστώς του Τσάρου. Βασανισμένος από μικρός από την φτώχεια, την πείνα στην πραγματικότητα, μπήκε στη σοσιαλιστική νεολαία.
Οπως χιλιάδες άλλοι αγωνιστές εκείνη την περίοδο που απέριπταν την υποκρισία και τους συμβιβασμούς των κομμάτων της Β’ Διεθνούς εντάχτηκε στο αναρχικό κίνημα και έδρασε στην Γαλλία. Φυλακίστηκε το 1911 κατηγορούμενος ότι «υποκίνησε» τη δράση της «συμμορίας Μπονό» μιας ομάδας αναρχικών ληστών τραπεζών. Το Φλεβάρη του 1919 βρέθηκε στην Ρωσία, για να δει από κοντά και να συμμετέχει στην επανάσταση. Εκεί έγινε μαρξιστής –χωρίς ποτέ να κόψει τους δεσμούς του με το αναρχικό κίνημα- μέλος του κόμματος των μπολσεβίκων και τα επόμενα χρόνια δούλεψε στο μηχανισμό της Κομμουνιστικής Διεθνούς.
Πήρε το μέρος της Αριστερής Αντιπολίτευσης του Τρότσκι, εξορίστηκε στη δεκαετία του ’20 και απελευθερώθηκε το 1934. Μπορούσε δηλαδή να μιλήσει από πρώτο χέρι για τα χρόνια της ανόδου της επανάστασης και για το τσάκισμά της από τη γραφειοκρατία. Οταν στην «Υπόθεση Τουλάγεφ» βάζει ένα πολιτικό κρατούμενο να κάνει την εξής συγκλονιστική περιγραφή για τις φυλακές και τα στρατόπεδα της Σιβηρίας, καταθέτει τις δικές του εμπειρίες:
«Οι γιορτές της 7ης Νοεμβρίου και της Πρωτομαγιάς έσβησαν σιγά-σιγά στα μαύρα αυτά χρόνια. Μια θανατηφόρα βεβαιότητα φώτιζε τις φυλακές, μαζί με την πύρινη αντανάκλαση των πυροβολισμών την αυγή. Τα ξέρεις, αυτοκτονίες, απεργίες πείνας, λιποψυχίες της τελευταίας στιγμής –ανώφελες- που ήταν κι αυτές αυτοκτονίες. Ανοιγαν τις φλέβες τους με καρφιά, έσπαζαν μπουκάλια και κατάπιναν τα τσαγκλιά, ορμούσαν στους φρουρούς και τους έπιαναν από το λαιμό ώστε να τους πυροβολήσουν, τα ξέρεις, τα ξέρεις.
Το έθιμο, το προσκλητήριο των νεκρών στο υπόστεγο του απομονωτήριου. Την παραμονή των μεγάλων επετείων, στον περίπατο σχηματιζόταν ο κύκλος των συντρόφων, μια φωνή βραχνιασμένη από τη θλίψη και την πρόκληση καλούσε τα ονόματα πρώτα τους μεγαλύτερους, τους υπόλοιπους με αλφαβητική σειρά, και είχε ονόματα από όλα τα γράμματα του αλφαβήτου και ο καθένας από τους παρόντες απαντούσε με τη σειρά του: ‘Πεσών υπέρ της επανάστασης’ μετά πιάναμε και τραγουδούσαμε τον ύμνο των πεσόντων ‘επέσατε θύματα αδέλφια εσείς σε άνιση μάχη κι αγώνα’, σπάνια καταφέρναμε να τον τραγουδήσουμε όλον, διότι ειδοποιούνταν οι δεσμοφύλακες και έτρεχαν σαν μανιασμένα σκυλιά, κάναμε αλυσίδες με τα χέρια για να τους αποκρούσουμε, και στον καυγά, κολλημένοι ο ένας πάνω στον άλλο κάτω από τα χτυπήματα και τις βρισιές, κάτω από παγωμένο νερό κάποιες φορές των πυροσβεστικών αντλιών, οι σύντροφοι συνέχιζαν και επαναλάμβαναν ρυθμικά ‘Αθάνατοι! Αθάνατοι!’»
Εγραψε πολλά μυθιστορήματα και κείμενα, όπως το «Κατεκτημένη Πόλη», «Ετος Πρώτο της Ρώσικης Επανάστασης», «Από τον Λένιν στον Στάλιν», τα «Μεσάνυχτα του Αιώνα». Ο εκδοτικός οίκος που κυκλοφόρησε την «Υπόθεση Τουλάγεφ» υπόσχεται να εκδώσει σύντομα την αυτοβιογραφία του τις «Αναμνήσεις ενός επαναστάτη» -μη το χάσετε.
Eπαναστάτες
Kάποιες φορές ο Σερζ έκανε λάθος πολιτικές επιλογές. Ηρθε σε σύγκρουση για παράδειγμα με τον Τρότσκι, με τον οποίο τον ένωναν κοινοί αγώνες, στα μέσα της δεκαετίας του 1930 για μια σειρά θέματα, από την καταστολή της εξέγερσης της Κροστάνδης το 1921 μέχρι την στάση απέναντι στο POUM στην Ισπανία το 1936-1937. Ηταν διαφωνίες που μεγενθύνθηκαν και πήραν το χαρακτήρα προσωπικών επιθέσεων πολλές φορές, λόγω της εξαιρετικά δύσκολης κατάστασης που είχαν βρεθεί οι επαναστάτες εκείνο το διάστημα, της πολιτικής απομόνωσης που έφερνε η συσσώρευση των ηττών του κινήματος.
Αλλά παρόλες αυτές τις συγκρούσεις, ο Σερζ μέχρι το θάνατό του –πέθανε πάμφτωχος, άρρωστος και μόνος στο Μεξικό το 1947- δεν εγκατέλειψε την υπεράσπιση της επανάστασης του Οκτώβρη. Εγραφε το 1937: «Λέγεται συχνά ότι ‘το μικρόβιο του Σταλινισμού βρισκόταν εξαρχής στον Μπολσεβικισμό’. Εστω, δεν έχω αντίρρηση. Μόνο που ο Μπολσεβικισμός περιείχε πολλά άλλα «μικρόβια» και όσοι έζησαν τον ενθουσιασμό των πρώτων χρόνων της πρώτης νικηφόρας σοσιαλιστικής επανάστασης, δεν θα πρέπει να το ξεχνάνε. Είναι λογικό να κρίνεις ένα ζωντανό άνθρωπο από τα μικρόβια που θα αποκαλύψει η νεκροψία του όταν πεθάνει;»
Πολλοί αγωνιστές σήμερα αναζητούν το δρόμο για το «Σοσιαλισμό του 21ου αιώνα» και προσπαθούν να βρουν απαντήσεις γιατί χάθηκε η Ρώσικη Επανάσταση. Ο Σερζ δεν έχει όλες τις απαντήσεις –έτσι κι αλλιώς δεν προσπάθησε να τις δώσει. Αλλά μέσα από τα κείμενά του μας δίνει κάτι πολύτιμο: τους πραγματικούς ανθρώπους που ενθουσιάστηκαν, ρίχτηκαν συνειδητά και ολόψυχα στον αγώνα και θυσιάστηκαν, για μια ελεύθερη κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση και καταπίεση.