Συνεντεύξεις
Τέχνη και Επανάσταση

Συνέντευξη με την Έλλη Παπαγρηγορίου,
απόφοιτο Κρατικού Ωδείου Τσαϊκόφσκι- Μόσχα και Π.Μ.Σ. «Πολιτιστική διαχείριση – Πάντειο Πανεπιστήμιο»

Συμμετέχεις στο διήμερο για τα 100 χρόνια από την Οκτωβριανή επανάσταση στις 4-5 Νοέμβρη. Τις ίδιες μέρες (3-4 Νοέμβρη) οργανώνεται στο Πάντειο Πανεπιστήμιο το συνέδριο «Τέχνη & Ιδεολογία: 100 χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση». Θέλεις να μας πεις για αυτό;

Στο Πάντειο με μια ομάδα αποφοίτων του μεταπτυχιακού «Πολιτιστική διαχείρiση» του Τμήματος Μέσων Επικοινωνίας και Πολιτισμού (Κατερίνα Αλεξιάδη, Έρση Μπάκου, Έλλη Παπαγρηγορίου, Μαρία Τσακίρη, Alsena Kokalari), μετά από δική μας πρωτοβουλία διοργανώνεται διεθνές συνέδριο με αφορμή τα 100 χρόνια που εστιάζει στη σύνδεση της τέχνης με την ιδεολογία. Έχω την τύχη να είμαι στην οργανωτική επιτροπή και έχουμε τη στήριξη αρκετών καθηγητών που είναι στην επιστημονική επιτροπή. Να αναφέρω μερικούς κεντρικούς ομιλητές όπως τη Μαρία Τσαντσάνογλου, από το Κρατικό Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης που θα μιλήσει για τις νέες εκπαιδευτικές πρακτικές μετά το 1917, την Πηνελόπη Πετσίνη, για τη φωτογραφία τις πρώτες δεκαετίες μετά την επανάσταση, από το εξωτερικό την κα Φόουλερ και το συνέδριο θα κλείσει με την κεντρική ομιλία της ​Παναγιώτας Μήνη για τον σοβιετικό κινηματογράφο τη δεκαετία του ’30. Αλλά υπάρχουν και άλλα πολλά θέματα...

Πολύ καλή η πρωτοβουλία. Το συνέδριο αφορά μόνο τον ακαδημαϊκό χώρο ή στοχεύει και το άνοιγμα στην κοινωνία;

Πιστεύω ότι τελικά υπάρχει μια ακαδημαϊκή – ερευνητική κοινότητα από κύρια νέους ανθρώπους που ασχολείται με αυτά τα θέματα προσπαθώντας να τα δει με κριτικό τρόπο, να κάνει μια κριτική ανάγνωση του παρελθόντος. Άρα ξεκινάμε από ακαδημαϊκή προσέγγιση, προσπαθώντας βέβαια να είμαστε ανοιχτοί στο κοινό. Το συνέδριο είναι δωρεάν για όλους.

100 χρόνια από τη Ρώσικη επανάσταση, με εξαίρεση το σινεμά του Αϊζενστάιν, τα ζητήματα τέχνης δεν είναι και τόσο γνωστά, μπροστά στο μέγεθος του ιστορικού γεγονότος της Ρώσικης επανάστασης. Τι έχει να μας πει η Ρώσικη επανάσταση για την τέχνη;

Το τμήμα που μας έχει υπό την αιγίδα του είναι το τμήμα Μέσων Επικοινωνίας και Πολιτισμού, επομένως σχετίζεται με το θέμα πολιτιστικής παραγωγής και κατανάλωσης της κουλτούρας, και έχουμε μάθει να έχουμε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα ζητήματα πολιτισμού, προσπαθώντας να τα βλέπουμε όχι μόνο σε σχέση με το περιεχόμενο αλλά και σε σχέση με το κοινωνικο-πολιτικό τους πλαίσιο. Επίσης μας απασχολεί να μιλάει κανείς όχι μόνο για την ιδια την επανάσταση και το τι έγινε, αλλά και για την τέχνη, π.χ. τη μουσική. Αν κανείς σκεφτεί τι έγινε τότε, μπορεί να σκεφτεί κριτικά για το σήμερα. Η σχέση τέχνης – ιδεολογίας μπορεί να φαίνεται προφανής, αλλά σήμερα οι συνδέσεις υπάρχουν χωρίς να είναι ούτε σαφείς ούτε εύκολα αντιληπτές. Τότε, μέσα από τη μουσική που παραγόταν, διαμορφωνόταν ιστορική μνήμη. Π.χ. γράφονταν έργα για την επανάσταση, για επετείους, για τον Λένιν. Άρα μέσα από την τέχνη δημιουργείται ένα ιστορικό αφήγημα προς τον λαό. Δεύτερο, η τέχνη έχει χρησιμοποιηθεί για διάχυση της ιδεολογίας, δηλαδή για τη νομιμοποίηση της εξουσίας μέσα από την τέχνη.

Με αφορμή το τελευταίο και παρατηρώντας κάποιους τίτλους από το συνέδριο στο Πάντειο, βλέπουμε ότι δεν υπάρχει συνέχεια στην επαναστατική διαδικασία που άνοιξε μέσα στη Ρώσικη επανάσταση. Άρα η αλλαγή αντανακλάται και στην τέχνη με το πέρασμα στον σοσιαλιστικό ρεαλισμό;

Τα ερωτήματα που είχαμε θέσει εξ’αρχής ήταν αρκετά ανοιχτά, ώστε να περιλαμβάνουν ζητήματα αισθητικής και πολιτικών προεκτάσεων του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Ανεξάρτητα από την τοποθέτηση που έχει ο καθένας, οφείλει να παραδεχτεί ότι υπήρξε αλλαγή. Το 1932 η πολιτιστική παραγωγή πλέον κεντρικοποιείται. Μέχρι τότε λειτουργούσαν διάφορες μικρότερες καλλιτεχνικές ενώσεις, είχαν η κάθε μια διαφορετική πολιτιστική ατζέντα, π.χ. στη μουσική υπήρχε προλεταριακή μουσική, πρωτοποριακή μουσική κ.α. Το 1932 αυτές ρευστοποιούνται στην Ένωση Σοβιετικών Συνθετών και από τότε δεν εμφανίζεται τίποτε άλλο. Η Ένωση είχε συγκεκριμένη άποψη, υιοθετείται ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός και γράφονται έργα που υπακούουν συγκεκριμένα πρότυπα. Στο συνέδριο θα φανεί αυτό, ιδιαίτερα στα θέματα για την πολιτιστική πολιτική. Και στη δική μου ομιλία για τις μουσικές ενώσεις, αναφέρομαι στην πρωτοπορία και τα διαφορετικά κύματα, τα οποία προέκυψαν ως αισθητική «διαμάχη» με την κεντρική ένωση.

Ας ξαναγυρίσουμε όμως στα επαναστατικά χρόνια. Τι έγινε τότε;

Στο διήμερο στη Νομική, όπου η συζήτηση είναι αφιερωμένη στη Ρώσικη πρωτοπορία, θα εστιάσω στην πρωτοπορία που εμφανίστηκε αμέσως μετά την επανάσταση. Μετά την επανάσταση, στην ουσία τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι δύο: Το πρώτο αφορά τη ρήξη με το παρελθόν. Πρέπει να εγκαταλειφθεί πλήρως η κληρονομιά του παρελθόντος ή υπάρχουν θετικά στοιχεία που θα πρέπει να ενσωματώσουμε έχοντας πρώτα ασκήσει κριτική; Το δεύτερο: Στην πορεία για να οικοδομήσουμε μια νέα κοινωνία, τι είδους μουσική πρέπει να γράφουμε; Νομίζω ότι μέχρι το ‘32 διακρίνονται δυο τάσεις. Η μια είναι αυτή των πρωτοποριακών μουσικών, οι οποίοι το 1923 δημιούργησαν την Ένωση Σύγχρονης μουσικής και τάχθηκαν υπέρ μιας τέχνης η οποία θα ήταν επαναστατική ως προς το περιεχόμενο κι από την άλλη έχουμε την Ένωση Προλεταριακών μουσικών, η οποία προωθούσε μια μουσική επαναστατική ως προς τη θεματολογία, δηλαδή χρησιμοποιούσαν παραδοσιακές μουσικές φόρμες με επαναστατικό περιεχόμενο. Υπάρχει σαφώς διαφορετική πολιτιστική ατζέντα. Η πρώτη προερχόταν από μια εποχή όταν οι σχέσεις με τη Δύση ήταν ακόμα ανοιχτές και είχαν επαφή με συνθέτες από τη Δύση. Η δεύτερη ήταν πιο κοντά στο κίνημα «προλετκούλτ». 

Οταν έγινε η επανάσταση, η ρήξη με το παρελθόν σε θεσμικό επίπεδο δεν ήταν άμεση. Το κονσερβατόριο για παράδειγμα, ο βασικός εκπαιδευτικός φορέας για τη μουσική συνέχιζε να υπάρχει. Ένας λόγος ήταν ότι η κλασική μουσική απαιτεί υψηλό πολιτιστικό κεφάλαιο, εκπαίδευση από πολύ μικρή ηλικία, οικονομικό κεφάλαιο για όργανα, κλπ. που προεπαναστατικά την καθιστούσαν προνόμιο της αστικής τάξης, η προλεταριοποίηση ήταν δύσκολη. Αυτό άλλαξε όταν άρχισαν να σπουδάζουν στα ειδικά σχολεία. Επειδή οι δυο ενώσεις είχαν ιδεολογικές και αισθητικές διαμάχες, το τι μουσική ήταν αποδεκτή, τι θα έκανε η διοίκηση του κονσερβατόριου είχε να κάνει με το ποιά εταιρία ήταν στα πράγματα.

Το ερώτημα «Ρήξη με το παρελθόν ή δημιουργική ενσωμάτωση” δεν αφορούσε και άλλους τομείς της τέχνης;

Σε σχέση με τη ρήξη με το παρελθόν, για ποιό παρελθόν μιλάμε; Το τσαρικό; Μετα το ‘32 επιστρέφουμε στα αισθητικά ιδεώδη του 19ου αιώνα. Ο Τσαϊκόφσκι πριν το ’32 θεωρείτο μη αποδεκτός. Μετά το ’32 αποκτά το παλιό του κύρος, επανέρχεται μαζί με την ομάδα των πέντε (εθνικιστών συνθετών) καθώς διαμορφώνονται νέα αισθητικά ιδεώδη με την επιστροφή σε αυτό το παρελθόν.

Ποιά είναι η γνώμη σου για τη σχέση του πρώιμου σοβιετικού κράτους με την τέχνη; Ισχύει η θέση ότι υπήρχε σεβασμός της ανεξαρτησίας της τέχνης;

Ισχύει ότι η κυβέρνηση δεν ασκούσε άμεση επέμβαση σε σχέση με τις καλλιτεχνικές ενώσεις και την τέχνη. Ωστόσο, ο Λουνατσάρσκι είχε ως επικεφαλής τον Λουριέ, ο οποίος είναι ένας μοντερνιστής συνθέτης επικεφαλής του μουσικού τμήματος του κομισαριάτου. Το γεγονός ότι ο ίδιος ήταν θετικά διακείμενος προς την πρωτοπορία αποτελεί τελικά άσκηση πολιτικής.

Σε σχέση με την ίδια τη Ρώσικη επανάσταση, πιστεύεις ότι είναι επίκαιρη η συζήτηση σήμερα;

Η απάντηση είναι προφανής. Ναι! Σίγουρα έχει ένα κοινό η συζήτηση και ακαδημαϊκά και πολιτικά και πιο κριτικά απέναντι στην ίδια την επανάσταση, στο τι έγινε αργότερα. Αξίζει να το δει κανείς 100 χρόνια μετά. Μας αφορά όλους, το να δούμε το παρελθόν και τι έγινε εκεί. Είναι το πιο σημαντικό γεγονός του 20ου αιώνα, δεν εκφράζω τώρα προσωπική άποψη. Είτε κανείς συμφωνεί, είτε διαφωνεί με το τι έγινε, είναι ένα τεράστιο πολιτικό γεγονός.

Έχεις ζήσει χρόνια και σπουδάσει στη Ρωσία. Τι θα έλεγες ότι έχει μείνει στη μουσική από την κληρονομιά της επανάστασης και τα ερωτήματα της επαναστατικής περιόδου;

Αυτό που είναι πολύ ορατό και μπορεί κανείς να δει είναι οι θεσμοί (καλλιτεχνικοί, εκπαιδευτικοί). Έγιναν πολύ ισχυροί κατά τη διάρκεια της ΕΣΣΔ. Χτίστηκε παράδοση «υψηλής» κουλτούρας, κι αυτό εξακολουθεί να υπάρχει και φαίνεται. Και το εκπαιδευτικό σύστημα συνεχίζει να είναι πολύ καλά δομημένο, οι σπουδές είναι σε υψηλό επίπεδο και το καλλιτεχνικό επίπεδο σίγουρα ψηλό. Υπάρχει πολύ καλή εξειδίκευση στα καλλιτεχνικά επαγγέλματα. 

Τώρα, πολιτικά, αν έχει μείνει κάτι στη σημερινή Ρωσία, νομίζω πως όχι, δεν υπάρχει πολιτική σκέψη και ενασχόληση μέσα στον καλλιτεχνικό κόσμο, κι αυτό είναι μείον. Αξίζει πάντως να αναρωτηθούμε πώς οι σημερινοί καλλιτέχνες στη μουσική αντιμετωπίζουν τόσο τη Ρώσικη επανάσταση και το τι έγινε ως προς τα μουσικά πράγματα τότε.

Τη συνέντευξη πήρε η Δήμητρα Κυρίλλου