Με αφορμή την επέτειο της 25ης Μαρτίου θα ακούσουμε ύμνους και εκκλήσεις στην «εθνική ενότητα». Η «εθνική παλιγγενεσία», σύμφωνα με τους υπουργούς, βουλευτές «πολιτειακούς παράγοντες», δεσποτάδες και δημοσιογράφους, είναι η πιο κατάλληλη υπόμνηση για το πώς πρέπει να αντιμετωπίσουμε τις δύσκολες στιγμές που περνάει η «πατρίδα μας»: όλοι μαζί με περηφάνια να υψώσουμε το ανάστημά μας απέναντι σε όσους την επιβουλεύονται. Κάνοντας, βέβαια, τις απαραίτητες βαριές θυσίες, όπως οι μεγάλοι μας πρόγονοι... Άλλωστε ο ίδιος ο Παπανδρέου έχει κηρύξει κατ´ επανάληψη τον αγώνα για την προάσπιση της «εθνικής ανεξαρτησίας» απέναντι στους «κερδοσκόπους».
Όμως, δεν είναι «όλοι οι Έλληνες ενωμένοι» -αυτό το ξέρουμε καλά: δεν είναι το ίδιο οι τραπεζίτες κι οι άνεργοι, οι απεργοί που πλημμυρίζουν τους δρόμους ενάντια στο πρόγραμμα σταθερότητας και τα αρπακτικά της αγοράς που τρίβουν τα χέρια τους. Μπορεί ο Πάγκαλος αγκαλιασμένος με τον Καρατζαφέρη να μεθάει με «τ´ αθάνατο κρασί του ´21» αλλά μόνο ρίγη εθνικής συγκίνησης δεν προκαλούν.
Δεν ισχύει τώρα, δεν ίσχυε και τότε. Από την δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους και μέχρι σήμερα, η κυρίαρχη τάξη έχει αποσύρει την Επανάσταση του 1821 από την ιστορία και την έχει μεταφέρει στη σφαίρα των εθνικών μύθων. Μ´ αυτόν τον τρόπο, η πραγματική ιστορία εξαφανίζεται. Στα σχολεία τα πορτραίτα του Ρήγα Φεραίου βρίσκονται δίπλα σε εκείνα του Πατριάρχη Γρηγόριου Ε´ -του «εθνομάρτυρα» όπως τον αναφέρει η επίσημη ιστορία- το γεγονός ότι ο «εθνομάρτυρας» είχε αφορίσει και τον Ρήγα και την Επανάσταση, είναι μια ενοχλητική λεπτομέρεια.
Βιβλίο
Τι έγινε λοιπόν στα αλήθεια το 1821; Την πρώτη σοβαρή ανάλυση την έχει καταθέσει ο μαρξιστής ιστορικός Γιάννης Κορδάτος, με το βιβλίο του «Η Κοινωνική Σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821». Η πρώτη έκδοσή του κυκλοφόρησε το 1924. Ηταν ένα βιβλίο που έκανε πάταγο, προκαλώντας την λύσσα όλων εκείνων που ο Κορδάτος είχε ονομάσει «βατράχους της πατριδοκαπηλίας». Μ´ αυτό το βιβλίο ο Κορδάτος έκανε τρία πράγματα.
Καταρχήν, συγκρούστηκε και ανέτρεψε την θεωρία ότι το 1821 αποκατέστησε την συνέχεια της «τρισχιλιόχρονης ιστορίας του έθνους»: Αρχαιότητα, Βυζάντιο, μετά το διάλλειμα των «τεσσάρων αιώνων τουρκικής σκλαβιάς» και τέλος το 1821 που έδεσε πάλι το νήμα. Ο Κορδάτος υποστηρίζει ότι «οι ιδέες κι οι αντιλήψεις αυτές δεν είναι καθόλου σωστές... Αυτό που λέμε έθνος σήμερα δεν υπήρχε...Το έθνος -αυτό μας δείχνει η μελέτη της ιστορίας- είναι φαινόμενο των νεώτερων χρόνων, ένα ιστορικό φαινόμενο που έχει την αφετηρία του στο τέλος του μεσαίωνα, όταν η φεουδαρχία άρχισε να κλονίζεται και η αστική τάξη άρχισε να ανεβαίνει».
Ο Κορδάτος επίσης υποστηρίζει ότι η εθνική ιδεολογία και η ιδέα της δημιουργίας ενός ανεξάρτητου κράτους ήταν γέννημα της ανάπτυξης της ελληνικής αστικής τάξης. Στα τέλη του 18ου αιώνα αυτή η τάξη είχε να επιδείξει σημαντικά βήματα. Οι έμποροι του «παροικιακού ελληνισμού» πλούτιζαν έβγαζαν εφημερίδες, τύπωναν βιβλία. Οι εφοπλιστές έπαιζαν βασικό ρόλο στις εμπορικές μεταφορές και έκαναν κι οι ίδιοι εμπόριο. Σε μις σειρά περιοχές άρχιζε να ανθίζει η βιοτεχνική παραγωγή ενώ κι η αγροτική οικονομία αρχίζει να συνδέεται με το εμπόριο και την αγορά. Αυτή ήταν η βάση για την ανάπτυξη του «νεοελληνικού Διαφωτισμού». Και μαζί με αυτή άρχισαν να ρίχνουν την σπορά τους οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης. Το 1821 ήταν μια αστική επανάσταση με σημαία της το έθνος.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, την εποχή στην οποία αναφερόμαστε, ήταν μια ιδιόμορφη φεουδαρχική κοινωνία. Μια φεουδαρχία σε αργή παρακμή, τους αρμούς της οποίας κατέτρωγαν σιγά-σιγά οι καπιταλιστικές σχέσεις που αναπτύσσονταν στο εσωτερικό της -η επέκταση των εμπορευματο-χρηματικών σχέσεων και ανταλλαγών καταρχήν. Η οθωμανική διοικητική μηχανή με τον Σουλτάνο στην κορυφή της κρατούσε τα ηνία. Όμως, δεν ήταν μόνη της στην κορυφή. Η Εκκλησία, το Πατριαρχείο, ήταν θεσμός του οθωμανικού κράτους και σκληρός εκμεταλλευτής των «ραγιάδων». Γι´ αυτό άλλωστε, λίγα χρόνια μετά το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος έσπευσε να διαρρήξει τους δεσμούς του με αυτό τον θεσμό, και να κάνει την Εκκλησία δικό του μηχανισμό και ιδεολογικό όπλο κηρύσσοντας το «Αυτοκέφαλό» της.
Ο Κορδάτος ξεσκεπάζει αλύπητα τα προνόμια και τον ρόλο της, όπως και των λοιπών πυλώνων του συστήματος, των «κοτζαμπάσηδων» για παράδειγμα. Γράφει: «Η Εκκλησία έπαιρνε μάλιστα από κάθε χριστιανό ραγιά ειδικό φόρο, που λεγόταν ρόγα ή ζητεία. Πολλές φορές με ασπλαχνία Σάϋλωκ έκανε κατάσχεση στο αλέτρι ή τα άλλα γεωργικά εργαλεία του αγρότη, αν τύχαινε και δεν πλήρωνε τον παραπάνω φόρο». Και συμπεραίνει: «Μ´ όλον τον αγώνα και τον τυραγνισμό του [ο μικροαγρότης] τίποτε δεν του απόμεινε, επειδή ερχόταν ο φορατζής, ο δεσπότης, ο κοτζάμπασης κι ο τσορμπατζής και του το έπαιρναν. Δεν ήταν τόσο ο Τούρκος αγάς που ερχόταν σε επαφή με τον αγρότη, ούτε ο σούμπασης, ήταν ο χριστιανός προύχοντας και ο δεσπότης που, με το να είναι με την τουρκικήν εξουσίαν, με χίλιους δυο τρόπους έγδυναν τον ραγιά γεωργό και δουλευτή».
Αυτοί οι άνθρωποι κάνανε την Επανάσταση. Η εθνικιστική μυθολογία μιλάει για τον μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γερμανό ο οποίος υποτίθεται ύψωσε το λάβαρο στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου. Κι όμως, ήταν ένας τσαγκάρης, ο Παναγιώτης Καρατζάς, που ξεκίνησε το ξεσηκωμό στην Πάτρα στις 21 Μάρτη «έχοντας συνεργάτας του τους Επτανησίους Βαγγέλην Λιβαδάν έμπορον και Νικόλαον Γερακάρην φαρμοκοποιόν». Ο Κορδάτος μας έχει αφήσει μια πολύτιμη συμβολή στην ιστορία των «απλών», «ανώνυμων» ανθρώπων που κάνουν τα «μεγάλα γεγονότα» της ιστορίας.
Κρίση
Όμως, γιατί η επανάσταση ξεσπάει το 1821 κι όχι 50 χρόνια νωρίτερα; Ο ιστορικός και πανεπιστημιακός δάσκαλος Βασίλης Κρεμμυδάς, έχει υποστηρίξει ότι πρέπει να υπάρχει κάποια σύνδεση ανάμεσα στα γεγονότα που οδήγησαν στο ξέσπασμα της Επανάστασης με την οικονομική και κοινωνική κρίση που μάστιζε την περιοχή στις δυο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα.
Σε ένα κείμενό του με τίτλο «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος - μεθοδολογικές προτάσεις για τη μελέτη του Εικοσιένα» υποστηρίζει ότι:
«Βέβαια, η καπιταλιστική ανάπτυξη του ελλαδικού χώρου δεν είχε φτάσει σε σημείο σύγκρουσης με τους μηχανισμούς της οθωμανικής κοινωνίας, ούτε είχαν γίνει αδύνατες οι οικονομικές δραστηριότητες των ελλήνων αστών στο πλαίσιο μιας κρατικής οργάνωσης όπως η οθωμανική, η κρίση όμως αυτών των δραστηριοτήτων ανέδειξε το πρόβλημα της ανταγωνιστικότητάς τους και την ανάγκη κρατικής προστασίας».
Ο καπιταλισμός πουθενά δεν εμφανίστηκε έτοιμος με τη «πανοπλία» του, όπως η Αθηνά από το κεφάλι του Δία στην αρχαία ελληνική μυθολογία. Αν ήταν έτσι δεν θα χρειαζόταν επαναστάσεις για να επικρατήσει. Χωρίς την επανάσταση, όποια χαρακτηριστικά και αν έπαιρνε, οι νέες καπιταλιστικές σχέσεις θα μαράζωναν και θα υποχωρούσαν. Ολόκληρες περιοχές της Ευρώπης έζησαν αυτή την εμπειρία.
Ο Βασίλης Κρεμμυδάς σε ένα άλλο κείμενό του για την οικονομική κρίση στις αρχές του 19ου αιώνα γράφει ότι: «Η Φιλική Εταιρεία ιδρύθηκε το 1814. Είχε έδρα και έδρασε σε ένα χώρο που είχε άμεση σχέση με τη δράση της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας. Το 41% των μελών της Εταιρείας, που είχαν δηλώσει που μυήθηκαν, είχε μυηθεί στις παραδουνάβιες χώρες και στη Νότια Ρωσία...
Το 1816 η Εταιρεία είχε 20 μέλη το 1817 μυήθηκαν άλλα 22 μέλη το 1818, πρώτο έτος της μεγάλης κρίσης στην εμπορική ναυτιλία, μυήθηκαν στη Φιλική Εταιρεία 210 άτομα, το 1819 164 άτομα κλπ. Από γεωγραφική άποψη διαπιστώνουμε τις εξής συμπτώσεις: η Πελοπόννησος, η περιοχή, δηλαδή, που είχε γνωρίσει την οικονομική κρίση πολύ πριν από το 1800 αντιπροσωπευόταν στην Εταιρεία με το μεγαλύτερο ποσοστό (37,2%) των μελών της το 14,6% των μελών της καταγόταν από τα νησιά του Αιγαίου, το χώρο, δηλαδή, του εφοπλιστικού κεφαλαίου. Από τους 21 σημαντικότερους μυητές, οι 11, δηλαδή το 52% ήταν Πελοποννήσιοι, ενώ 12 από αυτούς, δηλαδή το 57% ήταν έμποροι. Μόλις το 1819, όταν η οικονομική κρίση έδειχνε ότι ήταν οριστική, η Φιλική Εταιρεία κατόρθωσε να κάμψει την άρνηση των προκρίτων...
Διαδικασίες
Ίσως λοιπόν η γενικευμένη αυτή οικονομική κρίση η οποία οδηγούσε στην καταστροφή την ελληνική αστική τάξη, να επιτάχυνε τις επαναστατικές διαδικασίες, να όξυνε τις αντιφάσεις και να έδωσε το δικό της συγκεκριμένο νόημα στην Επανάσταση».
Οι έλληνες αστοί έκαναν τη δικιά τους επανάσταση και δημιούργησαν το δικό τους κράτος. Ητανε κράτος των αστών, όσο και να είναι έμοιαζε πολύ μακριά από τα ιδανικά της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης -αν αντί για Ροβεσπιέρο εμφανίστηκε ένας Καποδίστριας κι αντί για Ναπολέοντα ένας Οθωνας...
Το συμπέρασμα είναι ότι η κοινωνία αλλάζει με επαναστάσεις. Οι αστοί ξεχάσανε την επανάστασή τους -για την ακρίβεια την «ξεχνάγανε» και την στιγμή που την κάνανε. Η εργατική τάξη θα χρειαστεί να κάνει τη δική της επανάσταση για να πάρει τις τύχες της στα δικά της χέρια. Μια επανάσταση πολύ πιο ριζική, από εκείνες των αστών, που δεν θα σημάνει την αντικατάσταση της μιας εκμεταλλευτικής μειοψηφίας από μια άλλη, όπως έγινε σε όλες τις αστικές επαναστάσεις -και την ελληνική.