Ιστορία
Μεξικό 1968

Την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1968 η Λατινική Αμερική συγκλονιζόταν από μαζικά κινήματα φοιτητών και εργατών. Στην Βραζιλία, την Ουρουγουάη, την Βενεζουέλα, την Αργεντινή, φοιτητές και φοιτήτριες έκαναν καταλήψεις και διαδηλώσεις για να διεκδικήσουν πολιτικές και ακαδημαϊκές ελευθερίες, χρηματοδότηση και σπάσιμο των ταξικών φραγμών. Συχνά, οι κινητοποιήσεις τους κέρδιζαν την συμπαράσταση έξω από τα πανεπιστήμια, ενώνονταν με εργατικούς αγώνες. Και παντού αντιμετώπιζαν την καταστολή. 

Το κίνημα στο Μεξικό, ωστόσο, έχει πάρει εμβληματικές διαστάσεις. Τον Οκτώβρη του 1968, η πρωτεύουσά του θα φιλοξενούσε τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Λίγες μέρες πριν την έναρξή τους, στις 2 του Οκτώβρη, χιλιάδες φοιτητές και μαθητές διαδήλωναν στην Πλατεία των Τριών Πολιτισμών, στη συνοικία του Τλατελόλκο της Πόλης του Μεξικού. Η απάντηση της κυβέρνησης ήταν η «σφαγή του Τλατελόλκο», όπως έμεινε στην ιστορία. 

Η λέξη «σφαγή» είναι ακριβής. Την πλατεία την είχαν περικυκλώσει χιλιάδες στρατιώτες, με άρματα μάχης και οχήματα μεταφοράς προσωπικού. Ένα άλλο τμήμα, το περίφημο «τάγμα Ολύμπια» που ήταν επιφορτισμένο με την «ασφάλεια» της Ολυμπιάδας, είχε καταλάβει τα γραφεία του Κεντρικού Απεργιακού Συμβούλιου των φοιτητών. Στις 6 και 10 το απόγευμα, ένα ελικόπτερο έδωσε το σύνθημα για την έναρξη της επίθεσης ρίχνοντας μια φωτοβολίδα πάνω από την πλατεία. 

Τα αυτόματα όπλα και τα πολυβόλα των τανκς άνοιξαν πυρ. Ο κόσμος και οι περαστικοί που προσπαθούσαν να διαφύγουν στους γύρω δρόμους έπεφταν πάνω στα μπλόκα του στρατού που τους απωθούσαν, το ίδιο έγινε και με όσους προσπάθησαν να κατευθυνθούν στα γραφεία της Απεργιακής Επιτροπής. Ελικόπτερα έριχναν φωτοβολίδες για να φωτίσουν το δρόμο των στρατιωτών που έκαναν τις τελικές τους επιθέσεις εφ’ όπλου λόγχη. 

Η κυβέρνηση είχε ανακοινώσει ότι οι στρατιώτες δέχτηκαν πυρά από ελεύθερους σκοπευτές. Οι μόνοι ελεύθεροι σκοπευτές που υπήρξαν εκείνη τη νύχτα ήταν του στρατού στα κτήρια γύρω από την πλατεία και σε άλλα σημεία της πόλης. Αρχικά ανακοινώθηκε επίσημα ότι οι νεκροί ήταν 30. Η αμερικάνικη πρεσβεία σε εμπιστευτικές αναφορές της μιλούσε για εκατό. Η βρετανική εφημερίδα Γκάρντιαν ανέβασε τον αριθμό των δολοφονημένων σε 325, που μοιάζει να είναι πιο κοντά στην αλήθεια. 

Όμως, κανένας δεν ξέρει στην πραγματικότητα με ακρίβεια τον αριθμό των νεκρών που σίγουρα ήταν εκατοντάδες. Χρειάστηκε να φτάσει το 1998 για να βγάλει πόρισμα μια κοινοβουλευτική επιτροπή και να ονομάσει σαν υπεύθυνο τον Λουίς Ετσεβαρία, τότε υπουργό Εσωτερικών που αργότερα έγινε και πρόεδρος της Δημοκρατίας. Το 2002 ο Ετσεβαρία απαλλάχτηκε στη δίκη που έγινε λόγω «έλλειψης αποδεικτικών στοιχείων». 

Η σφαγή, συνοδεύτηκε με ένα μαζικό κύμα συλλήψεων: μόνο την ίδια νύχτα έφτασαν τις 1.500 και συνεχίστηκαν τις επόμενες μέρες. Η Ολυμπιάδα διεξήχθη χωρίς τις «ενοχλητικές» φωνές των διαδηλωτών. 

Καλοκαίρι

Το κίνημα είχε βγει ορμητικά στο προσκήνιο από τα τέλη του Ιούλη. Στις 23 του μήνα η αστυνομία είχε εισβάλει σε ένα τμήμα του Πολυτεχνικού Ινστιτούτου (ΙΡΝ) και είχε ξυλοκοπήσει άγρια φοιτητές, καθηγητές και υπαλλήλους. Στις 26 του Ιούλη μια μεγάλη και οργισμένη φοιτητική και μαθητική διαδήλωση βγήκε στους δρόμους της πρωτεύουσας για να καταγγείλει την αστυνομική βία. Η μέρα είχε και ένα συμβολισμό. Στις 26 Ιούλη του 1953 ο Φιντέλ Κάστρο και οι σύντροφοί του είχαν επιτεθεί στο Προεδρικό Μέγαρο, την Μονκάδα, στην Αβάνα της Κούβας. Οι οργανώσεις και τα κόμματα της μεξικάνικης Αριστεράς μαζί με πολλούς φοιτητές του Εθνικού Αυτόνομου Πανεπιστήμιου του Μεξικού (UNAM) τίμησαν την επέτειο με μια άλλη συγκέντρωση. Προσπάθησαν να ενωθούν με τους άλλους φοιτητές που διαδήλωναν όταν έμαθαν ότι η αστυνομία έχει αρχίσει να τους χτυπάει. Ο απολογισμός των επιθέσεων της αστυνομίας ήταν εφτά νεκροί και δεκάδες τραυματίες. 

Τα πανεπιστήμια πήραν φωτιά. Οι καταλήψεις οργανώνονταν η μια μετά την άλλη. 150 χιλιάδες φοιτητές και φοιτήτριες είχαν καταλάβει τις σχολές τους έχοντας την στήριξη ενός μεγάλου μέρους των διδασκόντων, ακόμα και του πρύτανη του UNAM. Σύντομα, σε λιγότερο από δέκα μέρες, απέκτησε και την οργανωμένη του μορφή. Σε πολύωρες γενικές συνελεύσεις ανά σχολή ή τμήμα εκλέγανε αντιπροσώπους για το Κεντρικό Απεργιακό Συμβούλιο (CΝΗ), το συντονιστικό των καταλήψεων και του κινήματος. Αυτό το Συμβούλιο διατύπωσε τα βασικά αιτήματα του κινήματος. Να απελευθερωθούν οι πολιτικοί κρατούμενοι, ανάμεσά τους εκατοντάδες σιδηροδρομικοί που παρέμεναν στις φυλακές μετά τη μεγάλη απεργία του 1959. Να διαλυθούν οι «γκραναντέρος» ένα ειδικό σώμα της αστυνομίας. Να καταργηθεί το αδίκημα της «υπονόμευσης των κοινωνικών ηθών», με βάση το οποίο διώκονταν εκατοντάδες αγωνιστές/τριες. Να περιοριστούν οι εξουσίες του στρατού. Να αποζημιωθούν οι οικογένειες των θυμάτων της κρατικής βίας και να καταδικαστούν οι ηθικοί και φυσικοί αυτουργοί. 

Το CΝΗ πρόβαλε και ένα άλλο αίτημα. Ο διάλογος για όλα τα ζητήματα να γίνει δημόσια ανάμεσα στην κυβέρνηση και τους φοιτητές, όχι πίσω από κλειστές πόρτες και παρασκηνιακά. Μέχρι τότε το καθεστώς αντιμετώπιζε με δυο τρόπους τα κινήματα που ξεσπούσαν. Με την ανοιχτή καταστολή και με την εξαγορά των ηγεσιών, την ενσωμάτωσή τους στους ποικίλους μηχανισμούς του. Με τα αιτήματά του το κίνημα αμφισβητούσε και τους δυο. 

Παράλληλα με τα «κεντρικά» αιτήματα, ένα ποτάμι πρωτοβουλιών ξεχυνόταν από τις κατειλημμένες σχολές, και πλημμύριζε κάθε σημείο της πρωτεύουσας, από το Ζόκαλο (την Πλατεία Συντάγματος) στο κέντρο που μέχρι τότε γέμιζε μόνο από τις τελετές και παρελάσεις του καθεστώτος, μέχρι τις πιο απομακρυσμένες φτωχογειτονιές. Η ψυχή κι ο φορέας αυτών των πρωτοβουλιών ήταν οι μπριγκάδας πολίτικας, ομάδες φοιτητών και φοιτητριών που μοίραζαν προκηρύξεις, έγραφαν συνθήματα, οργάνωναν «πεταχτές» συγκεντρώσεις, απέκλειαν δρόμους και συγκέντρωναν χρήματα, τρόφιμα και άλλα είδη πρώτης ανάγκης για τις καταλήψεις. 

Στις 13 του Σεπτέμβρη, το κίνημα έδειξε το εύρος και τη δυναμική του με μια γιγάντια διαδήλωση 250 χιλιάδων στο κέντρο της πόλης. Πέντε μέρες μετά, η κυβέρνηση έστειλε το στρατό να εκκενώσει σχολές του UNAM. Στις 23 Σεπτέμβρη ήρθε η σειρά του ΙΡΝ. Η εισβολή του στρατού, με την ενίσχυση ακόμα και τανκ, πυροδότησε μια σύγκρουση που κράτησε περισσότερο από έξι ώρες. Η «μάχη του Κάσκο ντε Σάντο Τομάς» -από την περιοχή που βρίσκεται το ΙΡΝ- ήταν ο πρόλογος της σφαγής του Τλατελόλκο. 

Ρίζες

Το κίνημα που συγκλόνισε το Μεξικό το 1968 δεν έπεσε από τον ουρανό. Προφανώς, ο γαλλικός Μάης είχε παίξει καταλυτικό ρόλο. Τα νέα από τις συγκρούσεις, τις καταλήψεις και την γενική απεργία στην Γαλλία, είχαν πάρει μεγάλη κάλυψη από τον μεξικάνικο τύπο και για τη μεξικάνικη αριστερά είχαν γίνει κάλεσμα σε δράση. Όμως, οι ρίζες της έκρηξης πήγαιναν αρκετά χρόνια πίσω. 

Το Μεξικό διέφερε από άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής από το γεγονός ότι την εξουσία την ασκούσε ένα καθεστώς που αντλούσε τη νομιμοποίησή του από τη Μεξικάνικη Επανάσταση του 1910-1917. Στη δεκαετία του ’30 αυτό το καθεστώς προχώρησε σε ένα ευρύ πρόγραμμα εθνικοποιήσεων, ανάμεσά τους και τις αμερικάνικες και αγγλικές εταιρείες πετρελαίου, και αγροτικής μεταρρύθμισης. Ήταν η πρώτη χώρα που έστειλε στρατιωτική βοήθεια στην Δημοκρατική Ισπανία το 1936 και η μοναδική που παραχώρησε πολιτικό άσυλο στον Τρότσκι. 

Όμως, το καθεστώς του Θεσμικού Επαναστατικού Κόμματος (PRI) εξασφάλιζε στην ουσία τα συμφέροντα του μεξικάνικου καπιταλισμού, μιας άρχουσας τάξης που πλούτιζε έστω κι αν το κράτος έπαιζε κεντρικό ρόλο στην οικονομία. Στις δεκαετίες του ’40 και του ’50, ακόμα και η ρητορική του καθεστώτος πήρε πιο συντηρητική στροφή, και σαφώς αντικομμουνιστική. Τα συνδικάτα, οι φοιτητικές και αγροτικές οργανώσεις ήταν στενά ελεγχόμενες από το καθεστώς. 

Το Μεξικό ζούσε, στη δεκαετία του ’50 και του ’60, το δικό του «οικονομικό θαύμα» και η Πόλη του Μεξικού γινόταν μια μεγάλη πόλη εκατομμυρίων, βιομηχανικό κέντρο και πολιτιστική πρωτεύουσα. Εκεί έβρισκαν καταφύγιο και «χώρο» από εκπροσώπους της γενιάς των μπήτνικ όπως ο Άλεν Γκίνσμπεργκ και ο Τζακ Κέρουακ, μέχρι επαναστάτες όπως ο Φιντέλ Κάστρο και ο Τσε Γκεβάρα.

Όμως, σε αυτές τις συνθήκες διαμορφωνόταν και μια νέα γενιά αμφισβήτησης. Το 1959 μια μεγάλη απεργία των σιδηροδρομικών, οργανωμένη από αγωνιστές της αριστεράς που είχαν πάρει την πλειοψηφία στο συνδικάτο, μετά από αρχικές επιτυχίες συνάντησε την άγρια καταστολή από το κράτος. Δέκα χιλιάδες απεργοί απολύθηκαν και συνελήφθησαν. Εκατοντάδες αγωνιστές έφυγαν από το ΚΚ του Μεξικού, που δεν στήριξε την «τυχοδιωκτική» απεργία, για να τροφοδοτήσουν οργανώσεις και κινήσεις της «νέας αριστεράς». 

Το κίνημα του 1968 ήταν προϊόν όλων αυτών των διεργασιών. Η καταστολή του, που εγκαινίασε το «Βρώμικο Πόλεμο» του καθεστώτος ενάντια στην αριστερά τα επόμενα χρόνια, το φρενάρισε προσωρινά. Οι Ολυμπιακοί έγιναν χωρίς τις φωνές των διαδηλωτών. 

Βέβαια, το παγκόσμιο κίνημα έκανε αισθητή την παρουσία του όταν οι δυο αφροαμερικάνοι αθλητές, ο Τόμι Σμιθ και ο Τζον Κάρλος, χαιρέτισαν με την υψωμένη γροθιά των Μαύρων Πανθήρων αρνούμενοι να κοιτάξουν τη σημαία των ΗΠΑ. Στο ίδιο το Μεξικό το κίνημα θα ξανάπαιρνε φόρα από το 1969 και μετά και μαζί του θα ξαναγεννιόταν η Αριστερά που συνεχίζει να δίνει μάχες μέχρι σήμερα.