Η παγκόσμια οικονομική κρίση του συστήματος που δεν λέει να ησυχάσει παρά τις διαβεβαιώσεις ότι τα χειρότερα είναι πίσω μας, αποτέλεσε έναν από τους πιο προφανείς παράγοντες σε αυτή την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τον Μαρξ. Αν κάνετε μια βόλτα στα κεντρικά βιβλιοπωλεία για παράδειγμα, θα βρείτε κάμποσες νέες εκδόσεις ή ανατυπώσεις παλαιότερων που ασχολούνται με τον ίδιο και το έργο του, από φιλική ή εχθρική οπτική γωνία.
Όμως, σε ποιον Μαρξ αναφέρονται; Τον φιλόσοφο; Τον οικονομολόγο; Τον πολιτικό; Υπάρχουν πολλοί «μαρξισμοί» από τους οποίους μπορούμε να διαλέξουμε όποιον μας ταιριάζει περισσότερο; Ο καλύτερος τρόπος για να βρούμε την άκρη του νήματος σε τέτοιες αναζητήσεις είναι να εξετάσουμε την κληρονομιά του πραγματικού Μαρξ.
Αυτό κάνει σ’ αυτό το βιβλίο ο Άλεξ Καλλίνικος. Παρουσιάζει σε αδρές γραμμές τις «Επαναστατικές Ιδέες του Μαρξ» και μ’ αυτό τον τρόπο μας δίνει μια πυξίδα για να προσανατολιστούμε στις αναζητήσεις μας.
Το ενοποιητικό στοιχείο που διαπερνά το βιβλίο είναι η λέξη «επαναστατικές» στον τίτλο του. Αν αντιμετωπίσουμε τον Μαρξ απλά σαν «οικονομολόγο», «κοινωνιολόγο», «φιλόσοφο» κλπ, τον φτωχαίνουμε απελπιστικά. Ο Μαρξ ήταν όλα αυτά βέβαια –αν και στην εποχή του πολλές από αυτές τις κατηγορίες δεν υπήρχαν- όμως ήταν κάτι περισσότερο και πιο σημαντικό. Ενας κριτικός του καπιταλισμού, ένας επαναστάτης. Η διαφορά του από μια λαμπρή σειρά άλλων κριτικών του συστήματος και επαναστατών της εποχής του είναι ότι στερέωσε αυτή την κριτική και την επαναστατική προοπτική της σε επιστημονικά θεμέλια. Αυτά τα θεμέλια βέβαια δεν μπήκαν μονομιάς. Αν θέλουμε να μελετήσουμε «μαρξιστικά» το έργο του Μαρξ πρέπει να το εξετάσουμε ιστορικά, στις συνθήκες που αναπτύχθηκε και στην εξέλιξή του.
Ο Άλεξ Καλλίνικος κάνει μια θαυμάσια δουλειά σ’ αυτό το επίπεδο. Το βιβλίο ξεκινάει με ένα «εισαγωγικό» κεφάλαιο με τίτλο «Η Ζωή ενός Επαναστάτη». Το βασικό, που μπορεί να μοιάζει αυτονόητο σε κάποιους αλλά δεν είναι, αυτού του κεφαλαίου είναι το γεγονός ότι ο Μαρξ όπως και ο αχώριστος φίλος και σύντροφός του Φ. Ένγκελς, έγινε επαναστάτης, δεν γεννήθηκε. Στην επανάσταση δεν τον έσπρωξε η φτώχεια ούτε η «επιφοίτηση» του επαναστατικού πνεύματος. Σαν νέος φοιτητής ξεκίνησε εξεγειρόμενος ενάντια στο αντιδραστικό πολιτικό καθεστώς της Πρωσίας της εποχής του (η Γερμανία δεν ήταν ακόμα ενιαίο κράτος) με την έμπνευση των ριζοσπαστικών δημοκρατικών ιδεών της εποχής: της γαλλικής επανάστασης κατά κύριο λόγο.
Όμως, στις αρχές της δεκαετίας του 1840, την εποχή που ο Μαρξ κάνει τα πρώτα του βήματα, κάτι καινούργιο είχε γεννηθεί. Ο καπιταλισμός είχε προχωρήσει, οι υποσχέσεις της Γαλλικής Επανάστασης για «Ελευθερία Ισότητα Αδελφότητα» έμεναν ανεκπλήρωτες και η νέα κοινωνία έμοιαζε βουτηγμένη στο αίμα και τον ιδρώτα των νέων εργατών (των «προλετάριων») που γέμιζαν τα κάτεργα της Βιομηχανικής Επανάστασης όπως και στην υποκρισία της ανερχόμενης τάξης των καπιταλιστών (των «αστών»). Το σοσιαλιστικό και το κομμουνιστικό κίνημα, τα ρεύματα δηλαδή που απέρριπταν τον καπιταλισμό και φλέγονταν από το όραμα μιας κοινωνίας χωρίς τάξεις, εκμετάλλευση κα καταπίεση (και χωρίς κράτος), ήταν ήδη ενεργά όταν ο Μαρξ άρχισε να «ψάχνεται», ιδιαίτερα στη Γαλλία. Το κεφάλαιο του βιβλίου που μιλάει για τον «σοσιαλισμό πριν τον Μαρξ» δίνει την εικόνα τους.
Σύνθεση
Ο Λένιν σε ένα σύντομο κείμενό του το 1913 είχε γράψει ότι ο μαρξισμός αποτελεί σύνθεση «του γαλλικού σοσιαλισμού, της αγγλικής πολιτικής οικονομίας και της γερμανικής φιλοσοφίας». Δηλαδή, η σύνθεση των ρευμάτων που αναφέραμε, των μεγάλων βημάτων που είχαν κάνει στην ανάλυση του καπιταλισμού οι «κλασσικοί» της αστικής πολιτικής οικονομίας όπως ο Ανταμ Σμιθ και ο Ντέηβιντ Ρικάρντο και η κληρονομιά του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου, του Γ. Χέγκελ, η «διαλεκτική». Το τι σημαίνει αυτός ο συμπυκνωμένος ορισμός συγκεκριμένα, είναι το θέμα των επόμενων τεσσάρων κεφαλαίων του βιβλίου: «Ρικάρντο, Χέγκελ και Φόϋερμπαχ», «Η μέθοδος του Μαρξ», «Ιστορία και Ταξική Πάλη» και «Καπιταλισμός».
Ιδιαίτερη σημασία έχει το κεφάλαιο «Η μέθοδος του Μαρξ». Για τον Μαρξ, όπως και για τον Χέγκελ τίποτα δεν είναι αιώνιο. Η φύση, οι κοινωνίες, οι ιδέες, αλλάζουν μέσα από αντιθέσεις, συγκρούσεις, ρήξεις και άλματα. Από μόνο της αυτή η θέση ήταν –και παραμένει- επαναστατική: οι ιδεολογικοί εκπρόσωποι του καπιταλισμού έχουν κηρύξει κάμποσες φορές και με κάμποσους τρόπους το «τέλος της ιστορίας»: όλη η προηγούμενη ιστορία υπήρξε για να εμφανιστεί στη σκηνή ο καπιταλισμός και από δω και πέρα η εξέλιξη τελειώνει. Κάθε άλλο, υποστηρίζει ο Μαρξ. Ο καπιταλισμός είναι μια κοινωνική οργάνωση που γεννήθηκε σε συγκεκριμένες συνθήκες και θα δώσει τη θέση του σε μια νέα κοινωνία. Για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Ένγκελς, οι μελλοντικές γενιές που θα ζούνε σε μια κομμουνιστική κοινωνία θα τον αντιμετωπίζουν σαν την «προϊστορία της ανθρωπότητας».
Η ιστορία είναι μια αντικειμενική διαδικασία, η οποία εξελίσσεται ανεξάρτητα από τη συνείδηση και τη θέληση των ατόμων που συμμετέχουν σε αυτήν. Εκεί που ο Μαρξ προχώρησε παραπέρα από τους «δασκάλους» του όμως είναι στο ότι έβαλε τη διαλεκτική «με τα πόδια κάτω και το κεφάλι πάνω»: δεν είναι η κίνηση στη σφαίρα των ιδεών που πυροδοτεί τις αντιθέσεις και την αλλαγή. Είναι η ανάγκη των ανθρώπων να αλληλεπιδρούν με τη φύση για την παραγωγή και την αναπαραγωγή των φυσικών τους συνθηκών ύπαρξης που αποτελεί το κλειδί για να κατανοήσουμε την εμφάνιση και την παρακμή των κοινωνιών, των ιδεολογικών συστημάτων, των πολιτικών μορφών. Στο κέντρο της αντίληψης του Μαρξ είναι η φράση «οι άνθρωποι φτιάχνουν την ιστορία τους, αλλά όχι σε συνθήκες που επέλεξαν οι ίδιοι». Οι άνθρωποι δεν είναι απλοί «φορείς» είτε της Απόλυτης Ιδέας είτε του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων. Είναι υποκείμενα της ιστορίας που διαμορφώνονται όμως σε μια διαδικασία αντικειμενική, κληρονομημένη από τις προηγούμενες γενιές.
Εργατική τάξη
Η κοινωνική τάξη που έχει τη δύναμη και το συμφέρον να παίξει αυτό τον προωθητικό ρόλο στη καπιταλιστική κοινωνία είναι η εργατική. Η ταξική πάλη γεννιέται αντικειμενικά στον καπιταλισμό, αλλά η έκβασή της δεν είναι σμιλεμένη στα πέτρινα βιβλία της ιστορίας.
Ο Καλλίνικος στο κεφάλαιο «Εργατική Εξουσία» επιμένει παρόλα αυτά, στα βήματα του Μαρξ, ότι η εργατική τάξη είναι ο «νεκροθάφτης του καπιταλισμού», και εξηγεί το περιεχόμενο εννοιών που έχει βουτήξει στη λάσπη ο σταλινισμός και η σοσιαλδημοκρατία: η δικτατορία του προλεταριάτου –το όνομα που έδιναν οι «κλασσικοί» του μαρξισμού στην εξουσία της εργατικής τάξης-, τον σοσιαλισμό, τον κομμουνισμό.
Ο Α. Καλλίνικος στη νέα εισαγωγή που έγραψε ειδικά για αυτή την επανέκδοση του βιβλίου κάνει την παρατήρηση ότι το κεφάλαιο για τον «Καπιταλισμό» ίσως πάσχει στις σημερινές συνθήκες από μια έλλειψη ανάλυσης του ρόλου που παίζει το χρηματοπιστωτικό σύστημα στον καπιταλισμό, κάτι για το οποίο είχε κάμποσα να πει ο Μαρξ σε έργα του όπως το «Κεφάλαιο». Υπάρχουν άλλα βιβλία που μπορούν να αναπληρώσουν και με το παραπάνω μια τέτοια «έλλειψη», το «Καπιταλισμός Ζόμπι» του Κρις Χάρμαν για παράδειγμα που κυκλοφορεί επίσης από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο. Καθόλου δεν μειώνει όμως αυτή η έλλειψη την σημασία των κεφαλαίων για τον Καπιταλισμό ή για «Τον Μαρξ σήμερα», παρόλο που όταν γράφτηκε, στις αρχές της δεκαετίας του ’80, επικρατούσαν συνθήκες ήττας του εργατικού κινήματος και υποχώρησης των ιδεών της ανατροπής του καπιταλισμού. Πολλά έχουν αλλάξει από τότε. Όπως σημειώνει στην εισαγωγή ο Αλεξ Καλλίνικος:
«Η κατάρρευση των Σταλινικών καθεστώτων στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη και τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του ’80, που ήρθε και μετά από μια σειρά ήττες για το εργατικό κίνημα στη Δύση, ήταν ένα δυνατό χτύπημα για την Αριστερά διεθνώς –παρά το γεγονός, όπως δείχνω λεπτομερειακά, ότι η αντίληψη του ίδιου του Μαρξ για το σοσιαλισμό σαν την αυτοαπελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι σε αντίθεση με τη συγκέντρωση της εξουσίας στην κορυφή, που ήταν ένα από τα χαρακτηριστικά αυτών των καθεστώτων. Αλλά είμαστε μάρτυρες από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 μιας αργής διαδικασίας ανάκαμψης της γνήσιας αντικαπιταλιστικής αριστεράς, την ίδια στιγμή που οι απόπειρες αναβίωσης της σοσιαλδημοκρατίας μέσα από το πάντρεμά της με το νεοφιλελευθερισμό ήλθαν και παρήλθαν, έχοντας χάσει κάθε αξιοπιστία εξαιτίας των αντεργατικών τους επιθέσεων και του πρωταγωνιστικού τους ρόλου στους ιμπεριαλιστικούς πολέμους.
Αντανάκλαση
Η ανάδειξη μέσα από τις διαδηλώσεις στο Σιάτλ το Νοέμβρη του 1999 αυτού που αποκλήθηκε κίνημα για την παγκόσμια δικαιοσύνη, αντανακλούσε την αναβίωση της δυσαρέσκειας με το ίδιο το σύστημα. Στην Ευρώπη αυτή η διαδικασία βρήκε αντανάκλαση στα μαζικά κινήματα ενάντια στον πόλεμο του Ιράκ, στη Λατινική Αμερική στις νέες αριστερές κυβερνήσεις που αναδείχθηκαν τη δεκαετία του 2000.
Η ριζοσπαστικοποίηση της διανόησης που συνόδευσε αυτές τις εξελίξεις, οδήγησε σε μια ανανέωση της ιδέας του κομμουνισμού ως μιας αυθεντικής εναλλακτικής λύσης στον καπιταλισμό. Τα σκληρά προγράμματα λιτότητας που προωθούν οι κυβερνήσεις στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ για να ρίξουν τα βάρη της παγκόσμιας οικονομικής και χρηματοπιστωτικής κρίσης στις πλάτες του εργαζόμενου λαού και των φτωχών, έχουν προκαλέσει κύματα μαχητικής αντίστασης. Και οι Αραβικές επαναστάσεις ξεκίνησαν ανατρέποντας καθεστώτα όπως της Τυνησίας και της Αιγύπτου, που ήταν στην πρωτοπορία του νεοφιλελευθερισμού στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική.
Έτσι, το ακροατήριο για τον Μαρξ είναι πολύ αυξημένο σε μια εποχή αναζωογόνησης της αντικαπιταλιστικής πολιτικής. Κι έτσι θα ’πρεπε να ’ναι. Επειδή, για τον Μαρξ, υπήρχε πάντα μια αδιάρρηκτη σύνδεση ανάμεσα στην κατανόηση του κόσμου και την πάλη για την αλλαγή του».