130 χρόνια από το θάνατό του. Μαρξ, πιο επίκαιρος από ποτέ

“Ο Μαρξ ήταν πριν από κάθε τι άλλο επαναστάτης. Η πραγματική αποστολή του στη ζωή ήταν να συνεισφέρει, με τον έναν ή άλλον τρόπο, να ανατραπεί η καπιταλιστική κοινωνία και οι κρατικοί θεσμοί που έχει δημιουργήσει, να συνεισφέρει στην απελευθέρωση του σύγχρονου προλεταριάτου, ώστε να αποκτήσει συνείδηση της δικής του θέσης και των δικών του αναγκών, να αποκτήσει συνείδηση των συνθηκών της χειραφέτησης του. Ο αγώνας ήταν το στοιχείο του...

Και συνεπώς, ο Μαρξ ήταν ο πιο έντονα μισητός και συκοφαντημένος άνθρωπος του καιρού του. Οι κυβερνήσεις, και απολυταρχικές και δημοκρατικές τον απέλαυναν απο τα εδάφη τους. Οι αστοί, είτε συντηρητικοί είτε υπερδημοκράτες, διαγκωνίζονταν ποιος θα του ρίξει περισσότερη λάσπη. Ολα αυτά τα παραμέριζε σαν να ήταν ιστός αράχνης, αγνοώντας τα, απαντώντας μόνο όταν ακραία ανάγκη τον ωθούσε. Και πέθανε αγαπημένος, τιμημένος, και κλαμένος από εκατομμύρια επαναστατών συντρόφων εργατών- από τα ορυχεία της Σιβηρίας ως την Καλιφόρνια, σε όλα τα μέρη της Ευρώπης και της Αμερικής - και τολμώ να πω ότι αν και μπορεί να είχε αποκτήσει πολλούς αντιπάλους, δεν είχε σχεδόν καθόλου προσωπικούς εχθρούς. Το όνομά του θα διαρκέσει στους αιώνες, όπως επίσης και το έργο του”.

Δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο ακριβής σε αυτές τις τελευταίες γραμμές του επικήδειου που εκφώνησε ο Φρίντριχ Ένγκελς, τρεις μέρες μετά το θάνατό του Καρλ Μαρξ στις 14 Μαρτίου του 1883 στο Λονδίνο. Εναν αιώνα και τριάντα χρόνια μετά, το όνομα, η ζωή του και το έργο του εξακολουθεί να διαρκεί, να εμπνέει, να διαβάζεται και να διδάσκει.

Με μια πρώτη ματιά αυτό φαίνεται παράδοξο καθώς ο Μαρξ συνέχισε να είναι ο πιο “μισητός” και συκοφαντημένος άνθρωπος ακόμα και μετά το θάνατό του. Το εξώφυλλο του περιοδικού Τάιμ το 1948 παρουσίαζε τον Μαρξ σαν το διάβολο με κόκκινα μάτια πάνω από την υδρόγειο που είχε μετατραπεί σε καζάνι της κόλασης. Ο Μαρξ κατηγορήθηκε σαν ο υπεύθυνος για τυραννικά και εκμεταλλευτικά καθεστώτα - από τη Ρωσία του Στάλιν και τη Ρουμανία του Τσαουσέσκου μέχρι την Καμπότζη και την Κίνα - που στο όνομα του κομμουνισμού διαστρέβλωναν τις ιδέες του με τον ίδιο ζήλο που το έκαναν οι αστοί επικριτές του.

Πολλοί νόμιζαν ότι η κατάρρευση αυτών των καθεστώτων στα τέλη του '80 θα έβαζε οριστική ταφόπλακα στον Μαρξ. Τουναντίον. Τις δεκαετίες που ακολούθησαν, η κρίση, που οδήγησε σε κατάρρευση τα καθεστώτα του κρατικού καπιταλισμού στην Ανατολική Ευρώπη, πέρασε στους νικητές του ανταγωνισμού του ψυχρού πολέμου, στους υπερασπιστές του καπιταλισμού της “ελεύθερης αγοράς” σε ολόκληρο τον κόσμο.

Οταν το 2008 η κρίση έσκασε με πάταγο στις ΗΠΑ, ο Μαρξ ξαναμπήκε δυναμικά στο επίκεντρο. “Μέχρι το 2004 πουλούσαμε 100 βιβλία το χρόνο. Μέσα στους οκτώ πρώτους μήνες του 2008 έχουμε πουλήσει 2000, είναι καθαρό ότι ο κόσμος ψάχνει να βρει γιατί ο καπιταλισμός δεν δουλεύει” δήλωνε τότε για το “Κεφάλαιο” ο εκδότης των έργων του Μαρξ στη Γερμανία. Το 2009, ο Μαρξ ξαναγύρισε θριαμβευτικά στο εξώφυλλο του Τάιμ με τίτλο “Τι θα σκεφτόταν ο Μαρξ”.

Ο Μαρξ μπόρεσε να εξηγήσει γιατί ο καπιταλισμός “δεν δουλεύει” σε μια περίοδο που το σύστημα ήταν ακόμα στην πρώτη εφηβεία του - και τον ανέλυσε σε τέτοιο βάθος ώστε αυτά που έγραφε τότε να διαβάζονται πιο ρεαλιστικά σήμερα. Υποστήριζε ότι η οικονομική κρίση είναι εγγενής μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα. Και ότι η μόνη δύναμη που μπορεί να το ανατρέψει είναι η εργατική τάξη. Αφήνοντας στην άκρη την καθοριστική συμβολή του Μαρξ στην διαλεκτική, τον ιστορικό υλισμό, την αλλοτρίωση, την ίδρυση της Α' Διεθνούς και την ασταμάτητη δράση του, θα σταθούμε σε αυτά τα δύο σημεία.



Οι απολογητές υποστηρικτές του συστήματος υποστηρίζουν ότι ο πλούτος έρχεται χάρη στην “επιχειρηματικότητα” και τις “έξυπνες ιδέες”. Για το Μαρξ, μόνη πηγή πλούτου είναι η ανθρώπινη εργασία, μόνο που στον καπιταλισμό η ιδιοποίηση του πλούτου γίνεται από μια μικρή μειοψηφία που ελέγχει τα μέσα παραγωγής. Οι εργάτες πουλάνε την εργατική τους δύναμη για να ζήσουν παίρνοντας με τη μορφή του μισθού ένα μικρό αντίτιμο του πλούτου που παράγουν, ενώ το υπόλοιπο είναι υπεραξία που καταλήγει στα χέρια των καπιταλιστών και είναι η πηγή του κέρδους.

Ομως για να φτάσει το κέδρος στις τσέπες τους, οι καπιταλιστές πρέπει να καταφέρουν να διαθέσουν τα προϊόντα στην αγορά, όπου ανταγωνίζονται μεταξύ τους ποιος θα έχει τα περισσότερα κέρδη με μόνο κίνητρο τη συσσώρευση του κεφαλαίου. Καθώς πολλοί διαφορετικοί καπιταλιστές τρέχουν να “χτυπήσουν” το μεγαλύτερο κομμάτι της αγοράς ο καθένας για τον εαυτό του, δημιουργούνται περισσότερα προϊόντα από όσα μπορούν να πουληθούν.

Σαν αποτέλεσμα, κάποιοι καπιταλιστές βαράνε πτώχευση αφήνοντας πίσω στρατιές ανέργων και κάποιοι επιβιώνουν προσωρινά καταφέρνοντας να επιβληθούν στους ανταγωνιστές τους. Αλλά για να το πετύχουν αυτό καθηλώνουν τους μισθούς των εργατών, μειώνουν το προσωπικό, αυξάνουν τις ώρες εργασίας, χειροτερεύουν τις συνθήκες δουλειάς – ενώ ταυτόχρονα επενδύουν σε νέες τεχνολογίες προκειμένου να αυξήσουν κάθετα την παραγωγικότητα.

Σαν επακόλουθο, αυξάνεται η αξία των μέσων παραγωγής, του σταθερού κεφαλαίου δηλαδή, ενώ μειώνεται η αξία της εργασιακής δύναμης. Η μείωση του δεύτερου παράγοντα, που για τον Μαρξ είναι η μόνο πηγή πλούτου, οδηγεί σε πτώση το ποσοστό κέρδους, που με τη σειρά της οδηγεί σε μείωση των κερδών μετά από κάθε επένδυση και στη συνέχεια μείωση των πραγματικών επενδύσεων. Οι καπιταλιστές είτε κρύβουν τα κεφάλαιά τους, είτε τα παίζουν σε φούσκες που αργά ή γρήγορα σκάνε κάνοντας το κάθε κραχ ακόμα χειρότερο από το προηγούμενο.

Καθώς εξελίσσεται αυτή η κρίση υπερσυσσώρευσης του κεφαλαίου, εκατομμύρια προϊόντα, τρόφιμα, φάρμακα, πρώτης ανάγκης, μηχανήματα μένουν αδιάθετα και καταστρέφονται συσσωρευμένα στις αποθήκες και η οποιαδήποτε επένδυση σταματάει, την ίδια στιγμή που η εργατική τάξη και η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού οδηγείται σε απόλυτη ανέχεια.

Η διέξοδος με την οποία βγαίνει το σύστημα από αυτές τις δομικές κυκλικές κρίσεις (που ακολουθούν πάντα περιόδους μεγάλης οικονομικής άνθισης) είναι η καταστροφή του υπερσυσσωρευμένου κεφάλαιου με συνέπειες καταστροφικές για ολόκληρο τον πλανήτη, όπως η τελευταία μεγάλη κρίση το 1929 που γέννησε τον φασισμό και την βαρβαρότητα του 2ου Παγκόσμιου Πόλεμου. Όμως τέτοιες περίοδοι γεννάνε και επαναστάσεις.

Όπως γράφουν ο Μαρξ με τον Ενγκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο το 1848, τη χρονιά που το καπιταλιστικό σύστημα έρχεται αντιμέτωπο με το πρώτο κύμα επαναστάσεων: “Η αστική τάξη δεν σφυρηλάτησε μόνο τα όπλα που θα της φέρουν το θάνατο, δημιούργησε και τους ανθρώπους που θα χειριστούν αυτά τα όπλα, τη σύγχρονη εργατική τάξη”.

Εργατική επανάσταση

Για τον Μαρξ η δύναμη της εργατικής τάξης είναι η θέση κλειδί που κατέχει μέσα στην παραγωγή. Σε αντίθεση με όλες τις προηγούμενες επαναστάσεις και κοινωνικούς μετασχηματισμούς της Ιστορίας, η εργατική επανάσταση είναι επανάσταση της πλειοψηφίας: “Ολα τα προηγούμενα κινήματα ήταν κινήματα μειοψηφιών ή για το συμφέρον μειοψηφιών. Το προλεταριακό κίνημα είναι το ανεξάρτητο κίνημα της τεράστιας πλειοψηφίας, για το συμφέρον της τεράστιας πλειοψηφίας... η αστική τάξη παράγει πρώτα απ' όλα τους ίδιους τους νεκροθάφτες της” συνεχίζει το Μανιφέστο.

Επίσης, σε αντίθεση με κάθε άλλη καταπιεσμένη τάξη, η εργατική τάξη είναι συλλογική. Τη συλλογικότητα την επιβάλλει αντικειμενικά το κεφάλαιο συγκεντρώνοντας την εργατική τάξη σε μεγάλους χώρους δουλειάς. Είναι μια τάξη που εργάζεται συλλογικά και παλεύει συλλογικά. Δεν έχει άλλη επιλογή.

Ο εργάτης δεν μπορεί να πάρει ένα κομμάτι της επιχείρησης και να το διαχειριστεί μόνος του ως αφεντικό, όπως ο αγρότης το χωράφι του. Η μόνη διέξοδος είναι να πάρουν συλλογικά στα χέρια τους τα μέσα παραγωγής και τον έλεγχο της κοινωνίας, ανεξάρτητα από φύλο, φυλή, θρησκεία, εθνικότητα και όλους τους διαχωρισμούς που επιβάλει η αστική τάξη με το “διαίρει και βασίλευε”.

Για τον Μαρξ η “απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι έργο της ίδιας” και όχι οποιασδήποτε επαναστατικής μειοψηφίας που θα αναλάβει να κάνει την επανάσταση στο όνομα της.

Η εργατική τάξη, απελευθερώνοντας τον εαυτό της από τα δεσμά της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης απελευθερώνει και όλη την κοινωνία, τραβώντας μαζί της τους αγρότες, τους ελεύθερους επαγγελματίες και όλα τα άλλα φτωχά κοινωνικά μεσοστρώματα που βρίσκονται ανάμεσα σε αυτήν και τους καπιταλιστές.

Όμως, η νίκη δεν είναι εξασφαλισμένη. Αν η επανάσταση δεν καταφέρει να οδηγήσει στον επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας, το τελικό αποτέλεσμα μπορεί να είναι η κοινή καταστροφή των συγκρουόμενων τάξεων.

Η πρόταση του Μαρξ δεν ήταν η μεταρρύθμιση και η υποκατάσταση, ήταν η επανάσταση και η οργάνωση. Στις σημερινές συνθήκες, η Αριστερά οφείλει να βάλει στη σημαία τους τις τελευταίες γραμμές του Μανιφέστου:

“Οι κομμουνιστές δεν καταδέχονται να κρύβουν τις ιδέες και τους σκοπούς τους. Διακηρύσσουν φανερά ότι οι στόχοι τους μπορούν να πραγματοποιηθούν μόνο με τη βίαιη ανατροπή κάθε κατεστημένης κοινωνικής οργάνωσης. Ας τρέμουν οι κυρίαρχες τάξεις μπροστά σε μια κομμουνιστική επανάσταση. Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν τίποτα εκτός από τις αλυσίδες τους. Εχουν να κερδίσουν ένα κόσμο ολόκληρο. Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε”.