Γκέοργκ Λούκατς: Ιστορία και Ταξική Συνείδηση

Ίσως μοιάζει πολυτέλεια να μελετήσει κανείς ένα βιβλίο φιλοσοφίας που γράφτηκε πριν ενενήντα χρόνια, όταν ο κόσμος γύρω μας κυριολεκτικά καίγεται. Την απάντηση γιατί αξίζει ο χρόνος και η προσπάθεια (χρειάζονται και τα δυο) τη δίνει συνοπτικά ο ίδιος ο τίτλος του βιβλίου «Ιστορία και Ταξική Συνείδηση». Το ζήτημα της ταξικής συνείδησης διαπερνάει όλες τις αντιπαραθέσεις και τους προβληματισμούς στην Αριστερά και το κίνημα συνολικότερα –ακόμα και αν δεν τίθεται με γενικούς θεωρητικούς όρους.

Για παράδειγμα η ηγεσία του ΚΚΕ επικαλείται το «χαμηλό επίπεδο ταξικής συνείδησης» για να εξηγήσει την εκλογική της ήττα. Ο ΣΥΡΙΖΑ λέει επί της ουσίας ότι η πολιτική του ανταποκρίνεται στην υπάρχουσα «συνείδηση των μαζών». Για τους αναρχικούς τα πράγματα είναι πιο απλά: ή εξεγερμένος (οι ίδιοι) ή βολεμένος (όλοι οι υπόλοιποι).

Ο Γκέοργκ Λούκατς έγραψε τα δοκίμια που αποτελούν το βιβλίο ανάμεσα στο 1919 και το 1922 –και τα ξαναδούλεψε για να αποτελέσουν το βιβλίο που δημοσιεύτηκε το 1923. Ήταν η περίοδος του επαναστατικού κύματος που προκάλεσε ο σεισμός της Ρώσικης Επανάστασης του 1917, δηλαδή των πιο θεαματικών αλλαγών στην συνείδηση ολόκληρων εργατικών τάξεων στην Ευρώπη. Η καθοριστική εμπειρία για τον ίδιο τον Λούκατς ήταν η επανάσταση των εργατικών συμβουλίων στην Ουγγαρία το 1919 και η ήττα της.

Ακολουθώντας τον Μαρξ, ο Λούκατς υποστηρίζει ότι κι οι δυο βασικές τάξεις της καπιταλιστικής κοινωνίας, η αστική τάξη και το προλεταριάτο, καθορίζονται από την «πραγμοποίηση» και την αλλοτρίωση. Αλλά ενώ η αστική τάξη είναι «χαρούμενη» σε αυτή την κατάσταση και δεν έχει κανένα λόγο να την αμφισβητήσει θεωρητικά, το προλεταριάτο δεν είναι και μπορεί.

Ο τρόπος που λειτουργεί ο καπιταλισμός σημαίνει, ανάμεσα σε άλλα, ότι διαδικασίες που συνδέονται μοιάζουν εντελώς ανεξάρτητες η μια από την άλλη: η οικονομία και η πολιτική, η «αγορά» και η παραγωγή. Η εργατική τάξη είναι η μοναδική τάξη στην ιστορία των εκμεταλλευτικών κοινωνιών που είναι σε θέση να ανακαλύψει την αλήθεια για τη κοινωνία στην οποία ζει. Έχει αυτή τη δυνατότητα γιατί η πώληση της εργατικής της δύναμης είναι το θεμέλιο όπου στηρίζεται όλο το σύστημα της εκμετάλλευσης. Και σε αντίθεση με τα άλλα εμπορεύματα, ο εργάτης «πάει πακέτο» με το δικό του –την εργατική δύναμη. Κι αυτό είναι πάντα το μεγάλο πρόβλημα για τους καπιταλιστές.

«Η ανωτερότητα του προλεταριάτου μπροστά στην μπουρζουαζία, που είναι βέβαια ανώτερη από διανοητική, οργανωτική κλπ, άποψη, εξαρτάται αποκλειστικά από το ό,τι είναι σε θέση να παρατηρήσει την κοινωνία, ξεκινώντας από το κέντρο, σαν ένα συνεχές όλο, και γι’ αυτό είναι σε θέση να δράσει συγκεντρωτικά, μεταβάλλοντας την πραγματικότητα. Εξάλλου, χάρη στη ταξική του συνείδηση, θεωρία και πράξη συμπίπτουν. Συνεπώς αυτό μπορεί να πετάξει συνειδητά τη δράση του στη ζυγαριά της ιστορικής ανάπτυξης σαν αποφασιστικό στοιχείο».

Έτσι ο Λούκατς καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «το προλεταριάτο… είναι ταυτόχρονα και το αντικείμενο και το υποκείμενο της ιστορίας». Αυτή η θέση είναι η καρδιά του επαναστατικού μαρξισμού. Η εργατική τάξη δεν είναι μόνο το αντικείμενο της εκμετάλλευσης. Δεν είναι η πρώτη ύλη που της δίνει πνοή ο κάθε σωτήρας με τα μεγαλόπνοα κηρύγματά του. Είναι ο δημιουργός της ιστορίας. Το ιστορικό της συμφέρον και δυνατότητα είναι να καταργήσει τον ίδιο τον εαυτό της σαν τάξη, καταστρέφοντας τον καπιταλισμό. Κι η κατανόηση αυτής της αποστολής είναι η ταξική συνείδηση.

Σκληρή κριτική

Ο Λούκατς προφανώς και γνωρίζει ότι οι «κυρίαρχες ιδέες είναι οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης». Εξαπολύει την πιο σκληρή κριτική του στα ρεφορμιστικά κόμματα, τον «οπορτουνισμό», ο οποίος «…συγχέει την ψυχολογική και πραγματική συνειδησιακή κατάσταση των προλεταρίων με τη ταξική συνείδηση του προλεταριάτου».

Οι περίοδοι των οικονομικών κρίσεων που συγκλονίζουν το σύστημα ανοίγει τη δυνατότητα να παίξει αυτό τον ιστορικό ρόλο η εργατική τάξη. Καταρχήν γιατί: «Η ενότητα της συνολικής διαδικασίας έρχεται να βρεθεί τόσο κοντά ώστε να αγγίζεται με το χέρι». Αλλά και για έναν άλλο λόγο. Γιατί μπαίνει σε αμφισβήτηση, σε κρίση η δυνατότητα της αστικής τάξης να πείθει τα υπόλοιπα στρώματα της κοινωνίας να αποσπάει τη συναίνεσή τους.

Ακόμα και η πιο καταστροφική κρίση του καπιταλισμού, όμως, δεν οδηγεί αυθόρμητα στην επανάσταση. Το προλεταριάτο, υποστηρίζει ο Λούκατς, πρέπει να δώσει τη δικιά του συνειδητή λύση. Για να χρησιμοποιήσουμε πάλι τα λόγια του: «η λύση της, μπορεί να είναι μόνο η ελεύθερη δραστηριότητα του ίδιου του προλεταριάτου».

Σ’ αυτό το σημείο, μπαίνει το «συνειδητά εκτελεσμένο έργο των εργατών που έχουν ταξική συνείδηση», δηλαδή του επαναστατικού κόμματος.

Το επαναστατικό κόμμα δεν είναι ο οργανισμός που δίνει μορφή στο αυθόρμητο κίνημα των μαζών. Είναι απαραίτητο γιατί η διαδικασία απόκτησης της ταξικής συνείδησης μέσα στους αγώνες συνεπάγεται και μια «τρομερή ιδεολογική κρίση στο εσωτερικό του προλεταριάτου». Τα επαναστατικά κινήματα, ακριβώς επειδή είναι μαζικά, βγάζουν στο προσκήνιο της ιστορίας στρώματα της τάξης που ποτέ δεν είχαν σχέση με την πολιτική, που κάνουν άλματα στις ιδέες τους, αλλά ταυτόχρονα και άλλα στρώματα που συμπαρασύρονται στη δίνη των γεγονότων. Όλο αυτό το «πανηγύρι των καταπιεσμένων» δεν σβήνει αυτόματα την επιρροή των «μη προλεταριακών ιδεολογιών στο προλεταριάτο».

Υπάρχουν υλικοί φορείς αυτής της επιρροής. Τα ρεφορμιστικά κόμματα που γίνονται «φρένο» στην ανάπτυξη της επαναστατικής, ταξικής συνείδησης. Η καταπολέμηση αυτών των επιρροών δεν είναι απλά θέμα ιδεολογικών συζητήσεων και ζυμώσεων.

Η πάλη ενάντια στον «οπορτουνισμό» για να είναι αποτελεσματική πρέπει να περάσει στο επίπεδο της ξεχωριστής οργάνωσης των επαναστατών που θα μπορούν να απαντάνε στην πράξη, σε κάθε βήμα του κινήματος «Τι να κάνουμε;». Διαφορετικά, η πάλη ενάντια στον ρεφορμισμό δεν μπορεί να αποκρυσταλλωθεί, να γίνει συγκεκριμένες επιλογές στην πράξη. Επειδή το «πεδίο των διανοητικών συγκρούσεων αλλάζει ανάλογα με το ζήτημα, έτσι αλλάζει κι η σύνθεση των αντιτιθέμενων ομάδων» και με αυτό τον τρόπο «η πάλη μετατρέπεται σε μια σειρά ξεχωριστών αψιμαχιών όπου ο σύμμαχος του χτες γίνεται ο αντίπαλος του σήμερα και αντίστροφα».

Γι’ αυτό τον λόγο: «το κομμάτι εκείνο του προλεταριάτου που εξεγείρεται αυθόρμητα ενάντια στην συμπεριφορά των ηγετών του… και επιζητεί μια επαναστατική ηγεσία, πρέπει να συγκροτηθεί σε οργάνωση. Τα γνήσια επαναστατικά κόμματα και οργανώσεις που εμφανίζονται με αυτό τον τρόπο, πρέπει να επιδιώξουν να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των μεγάλων μαζών και να τις αποσπάσουν από την κυριαρχία των οπορτουνιστών με τη δράση τους».

Δεν υπάρχει αντίφαση ανάμεσα στη θέση ότι το εργατική τάξη είναι το υποκείμενο της ιστορίας και στον αποφασιστικό ρόλο που δίνει ο Λούκατς στο επαναστατικό κόμμα. Η επανάσταση είναι το συνειδητό έργο της εργατικής τάξης, αλλά στην πορεία αυτού του έργου αλλάζει τον ίδιο τον εαυτό της. Το επαναστατικό κόμμα είναι ο αποφασιστικός κρίκος σε αυτή τη διαδικασία.

Είναι δυο συμπεράσματα κρίσιμα και επίκαιρα για τους αγωνιστές και τις αγωνίστριες που ξεσηκώνονται ενάντια στη βαρβαρότητα του συστήματος σήμερα.


Ποιος ήταν ο Λούκατς

O Γκεόργκ Λούκατς (1885-1971) έγινε μαρξιστής κάτω από την επιρροή της Ρώσικης Επανάστασης. Τον Δεκέμβρη του 1918 στρατεύτηκε στο νέο-ιδρυμένο Κομμουνιστικό Κόμμα της Ουγγαρίας –για την ακρίβεια μόλις δώδεκα μέρες μετά την ίδρυσή του. Στην διάρκεια της Δημοκρατίας των Εργατικών Συμβουλίων (Μάρτης-Ιούνης 1919) ο Λούκατς ήταν αναπληρωτής λαϊκός επίτροπος πολιτισμού και πολιτικός επίτροπος μιας μονάδας του ουγγρικού Κόκκινου Στρατού που πολέμησε στο μέτωπο ενάντια στην αντεπανάσταση. Όταν η επανάσταση πνίγηκε στο αίμα, ο Λούκατς έμεινε πίσω για να βοηθήσει στην οργάνωση του παράνομου μηχανισμού του κόμματος και μετά κατέφυγε στην Βιέννη.

Το Ιστορία και Ταξική Συνείδηση και το επόμενο βιβλίο του Λένιν - μια σπουδή στην ενότητα της σκέψης του είναι οι πιο πολύτιμες παρακαταθήκες που έχει αφήσει στη μαρξιστική θεωρία και το επαναστατικό κίνημα. Σ’ αυτά ο Λούκατς προσπαθεί να βγάλει τα συμπεράσματα από την πείρα των επαναστάσεων για το διάλογο που αναπτυσσόταν μέσα στα επαναστατικά κόμματα και τη Κομμουνιστική Διεθνή.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 ο Λούκατς συμβιβάστηκε με τον σταλινισμό που είχε επικρατήσει στην Ρωσία. Συνέπεια αυτού του συμβιβασμού ότι το θεωρητικό του έργο παρά τις επιμέρους εκλάμψεις του ποτέ δεν έφτασε στα ύψη των πρώτων χρόνων του. Όμως, κάτι από τον «παλιό» Λούκατς είχε μείνει ζωντανό, όταν το 1956 ξέσπασε η Επανάσταση των Εργατικών Συμβουλίων στην Ουγγαρία, που την σύντριψαν τα ρώσικα τανκς. Ο Λούκατς υπηρέτησε ως υπουργός στην κυβέρνηση του «μεταρρυθμιστή» Ίμρε Νάγκι που ανέτρεψε η ρώσικη επέμβαση.