ΒΡ, CIA και Σάχης - 60 χρόνια από το πραξικόπημα στην Περσία

Για τα επόμενα είκοσι πέντε χρόνια, το Ιράν θα κυβερνιόταν από μια σκληρή δικτατορία. Το καθεστώς του Σάχη θα γινόταν το αγαπημένο παιδί των ΗΠΑ, ο χωροφύλακάς τους, στην νευραλγική περιοχή ανάμεσα στα νότια σύνορα της ΕΣΣΔ και τον Περσικό Κόλπο.

Το πραξικόπημα που ανέτρεψε τον Μοσαντέκ οργανώθηκε από τις μυστικές υπηρεσίες της Βρετανίας και των ΗΠΑ. Τη «δουλειά» την ξεκίνησε η ΜΙ6 με την «επιχείρηση Boot», αλλά την αποφασιστική συμβολή την είχε η CIA και η αμερικάνικη πρεσβεία στη Τεχεράνη, στην διαβόητη «επιχείρηση Ajax».

Ο Μοσαντέκ είχε κάνει δυο μεγάλα αμαρτήματα στα μάτια του βρετανικού και αμερικάνικου ιμπεριαλισμού. Η πρώτη –και αυτό αφορούσε κυρίως τον βρετανικό- ήταν η εθνικοποίηση των πετρελαίων του Ιράν τον Απρίλη του 1951.

Πετρέλαιο

Η έλεγχος της άντλησης, διύλισης και διακίνησης του πετρελαίου του Κουζιστάν ήταν το βασικό σημείο του προγράμματος του Εθνικού Μετώπου που είχε ιδρύσει ο Μοσαντέκ το 1949. Ο στόχος ήταν η AIOC, η Αγγλο-Ιρανική Επιχείρηση Πετρελαίου, η γνωστή σε όλους μας σήμερα BP.

H AIOC ήταν μια τεράστια βδέλλα που ρουφούσε τον πετρελαϊκό πλούτο του Ιράν. Ανάμεσα στο 1945 και το 1950 είχε καθαρά κέρδη 250 εκατομμύρια λίρες. Τα «δικαιώματα» που πλήρωσε στις ιρανικές κυβερνήσεις ήταν μόλις 90 εκατομμύρια λίρες. Και δεν ήταν μόνο τα κέρδη της εταιρείας που «παίζονταν». Μέσω αυτής ο προϋπολογισμός της Βρετανίας εξασφάλισε πχ το 1950 περίπου 24 εκατομμύρια λίρες σε φόρους και 92 εκατομμύρια σε συνάλλαγμα. Το 85% των καυσίμων του Βρετανικού Πολεμικού Ναυτικού προέρχονταν από το Ιράν.

Η Βρετανία ήταν διατεθειμένη να παζαρέψει ποσοστά κερδών, τιμές πώλησης του πετρελαίου, όχι όμως τον έλεγχο στον πετρελαϊκό πλούτο, έστω κι αν ο Μοσαντέκ υποσχόταν, σαν καλός αστός, μια γενναία αποζημίωση. Το Φόρειν Οφις, το υπουργείο Εξωτερικών της Βρετανίας επαναλάμβανε τους πιο θρασείς ισχυρισμούς της ΑΙΟC. Η παρουσία της εταιρείας ήταν… εκπολιτιστική! Δίνουμε δουλειά σε 70.000 Ιρανούς, μέχρι και πισίνες έχουμε φτιάξει, έλεγαν.

Αρχικά, η Βρετανία περίμενε ότι ο Μοσαντέκ θα καταρρεύσει από μόνος του. Όταν η κατάρρευση δεν ήρθε, ξεκίνησαν οι πιέσεις, στο Σάχη, στους πολιτικούς του Μαχλίς (το Ιρανικό κοινοβούλιο), στους στρατιωτικούς. Όμως η δημοτικότητα του Μοσαντέκ ήταν τεράστια, και γινόταν μεγαλύτερη όσο τα έβαζε με τη Βρετανία. Ο Σάχης αναγκάστηκε να υπογράψει το Διάταγμα της εθνικοποίησης. Στη συνέχεια επιστράτευσε το οικονομικό σαμποτάζ –και το εμπορικό εμπάργκο. Το ιρανικό πετρέλαιο έμενε απούλητο.

Κατόπιν ήρθε μια πρώτη απόπειρα έξωσης του Μοσαντέκ, όταν ο Σάχης προσπάθησε να διορίσει έναν παλιό διεφθαρμένο πολιτικό στη θέση του πρωθυπουργού τον Ιούλη του 1952. Η απόπειρα προκάλεσε την έκρηξη του «πεζοδρομίου», τις «ταραχές της Siyeh-e Tir (21 Ιούλη)». Ο Σάχης υποχώρησε, ο Μοσαντέκ έμεινε πρωθυπουργός και διορίστηκε υπουργός Στρατιωτικών.

Για την Βρετανία η μόνη λύση ήταν ένα πραξικόπημα. Και η δύναμη που μπορούσε να το εξασφαλίσει ήταν οι ΗΠΑ.

Αμερικάνικος ιμπεριαλισμός

Ο Μοσαντέκ ήθελε καλές σχέσεις με τις ΗΠΑ. Όμως, πολύ σύντομα η αμερικάνικη κυβέρνηση στράφηκε εναντίον του. Δεν το έκανε γιατί έτρεφε αισθήματα αλληλεγγύης στη σύμμαχο Βρετανία. Το 1956 οι ΗΠΑ θα «άδειαζαν» την Βρετανία και τη Γαλλία σε μια πολύ σοβαρότερη κρίση, την επέμβαση ενάντια στην Αίγυπτο του Νάσερ μετά την εθνικοποίηση της Διώρυγας του Σουέζ.

Το πετρέλαιο ήταν επίσης το βασικό κίνητρο της αμερικάνικης επέμβασης. Τα κέρδη των αμερικάνικων πολυεθνικών του πετρελαίου δεν εξαρτιόταν από το Ιράν, αλλά μια εθνικοποίηση θα έδινε ένα «κακό» προηγούμενο στις συμφωνίες τους στη Λατινική Αμερική ή ακόμα και στην Ινδονησία. Όμως το «λόμπι του πετρελαίου» δεν ήταν ο μοναδικός, ούτε ο αποφασιστικός παράγοντας.

Τις ΗΠΑ τις ενδιέφερε ποιο πολιτικό καθεστώς ελέγχει την κάνουλα του μαύρου χρυσού. Ο «Ψυχρός Πόλεμος» κορυφωνόταν. Ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός ήταν η κυρίαρχη οικονομική και στρατιωτική δύναμη στο Δυτικό στρατόπεδο. Απέναντι βρίσκονταν ο κρατικός καπιταλισμός της Ρωσίας, που είχε βγει ενισχυμένος γεωστρατηγικά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Οι ΗΠΑ θεώρησαν ότι ο Μοσαντέκ είχε γίνει όμηρος του πανίσχυρου κομμουνιστικού κόμματος του Ιράν, του «Τουντέχ» (Μάζες) που υποτίθεται σχεδίαζε την κατάληψη της εξουσίας.

Το πραξικόπημα

Έτσι οι μυστικές υπηρεσίες της Αμερικής και της Βρετανίας ένωσαν τις δυνάμεις και τα σχέδιά τους. Σύμπτωση: επικεφαλής της MI6 στην Τεχεράνη ήταν ο Κρις Γούντχαουζ, ο αρχηγός της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής από το 1943 στη κατεχόμενη Ελλάδα. Είχε πολύτιμη εμπειρία στην «καταπολέμηση του κομμουνισμού» και σε κάθε είδους βρόμικα κόλπα.

Όχι ότι οι Αμερικάνοι συνάδελφοι χρειάζονταν πολλά μαθήματα. Τεράστια ποσά ξοδεύτηκαν σε δωροδοκίες πολιτικών, στρατηγών, εκδοτών εφημερίδων. Ο Φαζλολάχ Ζαχεντί, ο στρατηγός που διόρισε πρωθυπουργό ο Σάχης μετά το πραξικόπημα, πήρε μια μπροστάντζα 100.000 δολαρίων και μετά 5 εκατομμύρια. Ο Ζαχεντί είχε κάνει φυλακή στη δεκαετία του ’40 γιατί ήταν πράκτορας των ναζί.

Θρησκευτικοί ηγέτες των Σιϊτών κινητοποιήθηκαν, με την κατάλληλη «ενθάρρυνση» βεβαίως, ενάντια στην απειλή των άθεων κομμουνιστών. Οι αρχηγοί της Ιρανικής μαφίας που ήταν πανίσχυροι συνέδραμαν στο θεάρεστο έργο.

Όμως, το πραξικόπημα παραλίγο να αποτύχει. Όταν στις 15 Αυγούστου ο αρχηγός της Αυτοκρατορικής Φρουράς, πήγε στο γραφείο του Μοσαντέκ να ανακοινώσει την «απόλυσή» του από τον Σάχη και να τον συλλάβει, κατέληξε κρατούμενος ο ίδιος. Φημολογείται ότι ο Μοσαντέκ είχε προειδοποιηθεί από έναν αξιωματικό της Αυτοκρατορικής Φρουράς, μέλος του Τουντέχ.

Ο Σάχης πανικοβλήθηκε και έσπευσε να φύγει βιαστικά από τη χώρα μαζί με την βασίλισσα Σοράγια. Ο δυτικός τύπος γέμισε με δακρύβρεχτες περιγραφές για το δύσμοιρο αυτοκρατορικό ζεύγος. Η CIA δεν παραιτήθηκε όμως. Μετά από τρεις μέρες ταραχών στη Τεχεράνη, ο Μοσαντέκ κάλεσε τον στρατό να αποκαταστήσει την τάξη. Το πρώτο πράγμα που έκαναν οι στρατηγοί ήταν να συλλάβουν τον Μοσαντέκ. Ο Σάχης επέστρεψε τροπαιούχος –με τη συνοδεία του Ντάλλες, του αρχηγού της CIA.

Αριστερά

Ο Μοσαντέκ και το κόμμα δεν έκαναν τίποτα για να αντιταχθούν στο πραξικόπημα. Ετσι κι αλλιώς οι μισοί ήταν εξαγορασμένοι από την CIA. Το πρόβλημα ήταν βαθύτερο από αυτό. Η αστική τάξη του Ιράν προτίμησε τον Σάχη γιατί φοβόταν την Αριστερά και το εργατικό κίνημα. Κέρδισε μια καλύτερη συμφωνία με την AIOC το 1954 και την συντριβή του Τουντέχ.

Το εργατικό κίνημα στο Ιράν είχε μια θυελλώδη ανάπτυξη στη δεκαετία που ακολούθησε το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Το 1946 οι εργάτες στα πετρέλαια έκαναν μια ηρωική απεργία που γονάτισε τη βρετανική εταιρεία. Το ίδιο έγινε και τον Απρίλη του 1951. Ανάμεσα στο 1951 αι το 1953 ξέσπασαν 158 μεγάλες απεργίες. Οι περισσότερες ξεκινούσαν με οικονομικά αιτήματα αλλά σύντομα υιοθετούσαν πολιτικά: συνδικαλιστικές ελευθερίες, περιορισμό των εξουσιών του Σάχη, κάθαρση του στρατού, αγροτική μεταρρύθμιση.

Το Τουντέχ είχε ιδρυθεί το 1941 και το 1953 μετρούσε περίπου 20.000 μέλη. Τα 7.000 ήταν στην Τεχεράνη, στη συντριπτική πλειοψηφία τους εργάτες. Διέθετε επίσης και μια ισχυρότατη Στρατιωτική Οργάνωση με περισσότερους από 500 μόνιμους αξιωματικούς μέλη της, 22 από αυτούς συνταγματάρχες.

Όμως, ούτε το Τουντέχ πρόβαλε αντίσταση. Οι λόγοι της παράλυσης είναι κάμποσοι: διαιρέσεις στην ηγεσία του, η εκτίμηση ότι το πραξικόπημα θα κατέρρεε σύντομα. Όμως, η βασική αιτία ήταν ότι δεν είχε να προτείνει καμιά συγκεκριμένη στρατηγική στο εργατικό κίνημα. Για το Τουντέχ, ο στόχος ήταν η συγκρότηση ενός «εθνικού μετώπου» με τμήματα της «πατριωτικής» αστικής τάξης. Αρχικά αντιτάχθηκε στον Μοσαντέκ (ήταν αντισοβιετικός και φιλοαμερικάνος), αλλά από το 1952 και μετά έγινε ουρά του.

Ο Μοσαντέκ παρέλυσε μπροστά στο πραξικόπημα γιατί η αστική τάξη που τον στήριζε πέρασε στη μεριά του Σάχη. Και το Τουντέχ παρέλυσε γιατί περίμενε την πρωτοβουλία του Μοσαντέκ. Το αποτέλεσμα ήταν η διάλυση της ιρανικής Αριστεράς για δεκαετίες.