Στις αρχές του καλοκαιριού του 73 π.Χ. μια ομάδα δούλων που είχαν δραπετεύσει στα βουνά της νότιας Ιταλίας κοντά στη σημερινή Νάπολη, κατάφεραν με επικεφαλής τον Σπάρτακο να νικήσουν το ρωμαϊκό στρατό που τους καταδίωκε και να αρχίσουν να ξεσηκώνουν τους δούλους που εργάζονταν στα κτήματα και τις βίλες της περιοχής. Ήταν το ξεκίνημα μιας εξέγερσης που συγκλόνισε την ισχυρότερη δύναμη του αρχαίου κόσμου και έφτασε στα πρόθυρα της κατάκτησης της ίδιας της Ρώμης. Η αρχική ομάδα ήταν 75 περίπου σκληροτράχηλοι μονομάχοι που δραπέτευσαν από ένα στρατόπεδο εκπαίδευσης σκλάβων, οι οποίοι προορίζονταν να προσφέρουν θέαμα στις αρένες του ρωμαϊκού κόσμου.
Στο απώγειο της εξέγερσης, όμως, έφτασαν να συγκροτήσουν ένα στρατό εβδομήντα χιλιάδων που νίκησε ξανά και ξανά τις λεγεώνες της Ρώμης διασχίζοντας την Ιταλία επί δυο χρόνια από το νότο ως το βορρά και ξανά πίσω. Η καταστολή της εξέγερσης ήρθε στα τέλη του καλοκαιριού του 71 π.Χ. και ήταν θηριώδης. Έξι χιλιάδες εξεγερμένοι σταυρώθηκαν κατά μήκος της Απίας οδού, ενώ τα θύματα της καταστολής μπορεί να έφτασαν τις 100.000. Ο ίδιος ο Σπάρτακος σκοτώθηκε στο πεδίο της μάχης (και όχι πάνω στο σταυρό, όπως παρουσιάζει η θρυλική ταινία του Κιούμπρικ).
Ο Σπάρτακος καταγόταν από τη Θράκη, από ένα από τα θρακικά φύλα που μάχονταν τους Ρωμαίους στην περιοχή του ποταμού Έβρου. Με την κατάκτηση της περιοχής, εντάχθηκε στο ρωμαϊκό στρατό αλλά αργότερα λιποτάκτησε. Όταν τον έπιασαν, οδηγήθηκε σκλάβος πια στο στρατόπεδο εκπαίδευσης μονομάχων όπου αναδείχθηκε σε ηγέτη της δραπέτευσης και στη συνέχεια της εξέγερσης. Το ’73 ήταν περίπου τριάντα χρονών.
Οι διαδρομές και οι μάχες της εξέγερσης φανέρωσαν πολλές φορές τις στρατηγικές ικανότητες του Σπάρτακου που ταπείνωσε τους στρατιωτικούς ηγέτες της Ρώμης επί δυο χρόνια. Άλλοτε με έξυπνους ελιγμούς και άλλοτε με τολμηρούς αιφνιδιασμούς κατόρθωνε συνεχώς να οδηγεί το στρατό των εξεγερμένων σε νίκες απέναντι σε λεγεώνες με πλουσιότερο εξοπλισμό.
Βοσκοί και μαγείρισσες
Πάνω απ’ όλα, όμως, οι απίστευτες επιτυχίες του στρατού των επαναστατημένων δούλων φανέρωσαν το μεγαλείο μιας καταπιεσμένης τάξης όταν ξεσηκώνεται. Χιλιάδες άνθρωποι της δουλειάς, άνδρες και γυναίκες, βοσκοί και μαγείρισσες παρατούσαν τα αφεντικά τους και τον τόπο της σκλαβιάς τους για να πυκνώσουν τις γραμμές των εξεγερμένων και να εκπαιδευτούν να δίνουν μάχες, αρχικά με αυτοσχέδιο οπλισμό. Χιλιάδες ακόμα τους ενίσχυσαν με εφόδια, τρόφιμα, εργαλεία, όπλα και άλογα, ώστε να φτάσουν να επιβιώνουν, να μάχονται και να νικούν επί δυο χρόνια.
Κομμάτι αυτού του επαναστατικού στρατού ήταν γυναίκες και παιδιά με κρίσιμη συμβολή στις επιτυχίες του. Μια από τις τελευταίες νίκες επιτεύχθηκε όταν δυο γυναίκες από την κορυφή ενός λόφου εντόπισαν τις κινήσεις των Ρωμαίων και ειδοποίησαν έγκαιρα τον Σπάρτακο να τους κόψει το δρόμο και να ακυρώσει τα σχέδιά τους.
Κυριολεκτικά κρυμμένη από την ιστορία μένει η συμβολή της συντρόφισσας του Σπάρτακου που δεν είναι γνωστό ούτε το πραγματικό όνομά της. Ο Λιούις Γκράσικ Γκίμπον στο κλασικό μυθιστόρημά του για τον Σπάρτακο της δίνει το όνομα Ελπινίκη. Σύμφωνα με τον Άλντο Σκιαβόνε, καθηγητή του ρωμαϊκού δικαίου στο Ιταλικό Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών Σπουδών, ήταν και αυτή θρακικής καταγωγής, ιέρεια της λατρείας του Διόνυσου.
Αυτή της η ιδιότητα πιθανά λειτούργησε ως σύνδεση ανάμεσα στην εξέγερση των δούλων και την αντίσταση των πληθυσμών της ιταλικής χερσονήσου στην ρωμαϊκή καταστολή σε βάρος των βακχικών τελετών. Εκατό χρόνια περίπου πριν από την εξέγερση του Σπάρτακου, μια τέτοια εκστρατεία καταστολής είχε μετρήσει γύρω στα έξι χιλιάδες θύματα. Η καταδίωξη των «βακχικών οργίων» ήταν δεμένη με την χειροτέρευση της θέσης των γυναικών στη Ρώμη όπως περιγράφει γλαφυρά ο νομικός-ιστορικός Έρικ Μπέρκοβιτς στο βιβλίο του «Σεξ και τιμωρία».
Η εξέγερση του 73 π.Χ. δεν ήταν η πρώτη της αρχαιότητας. Είχαν προηγηθεί πολλές στο χώρο και του ελληνιστικού κόσμου και του ρωμαϊκού. Ο Λεκατσάς στο βιβλίο του «Η Πολιτεία του Ήλιου» δίνει την εικόνα της εξέγερσης που συγκλόνισε την Πέργαμο το 133-129 π.Χ. Τα μεταλλεία του Λαυρίου ήταν το κέντρο εξεγέρσεων επίσης στο δεύτερο μισό του δεύτερου αιώνα. Σχεδόν ταυτόχρονα με αυτές είχαν σημειωθεί εξεγέρσεις των δούλων στη Σικελία το 138-132 και το 104-101 π.Χ. Μέσα στην Ιταλία, το 198, το 196 και το 185 η Ρώμη είχε επιδείξει την αγριότητα της καταστολής της σφάζοντας εξεγερμένους δούλους, πολλοί από τους οποίους προέρχονταν από αιχμαλωσία από τους πολέμους της Καρχηδόνας.
Η εξέγερση του Σπάρτακου ήταν η κορύφωση όλων εκείνων των αντιστάσεων μέσα στην καρδιά του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής. Στην ιταλική χερσόνησο στα χρόνια της ακμής της Ρώμης υπήρχε η μεγαλύτερη συγκέντρωση πληθυσμού δούλων. Είχαν προηγηθεί βήματα προς την ανάπτυξη αυτού του τρόπου παραγωγής και στα χρόνια του «Χρυσού Αιώνα» της Αθήνας και στα χρόνια του Μεγαλέξανδρου. Ο Σαιν Κρουά στο βιβλίο του για τους «Ταξικούς Αγώνες στην Αρχαιότητα» υπογραμμίζει ότι η κυριαρχία του Αλέξανδρου στον ελλαδικό χώρο σήμαινε «τη ρητή απαγόρευση του αναδασμού της γης, της διαγραφής των χρεών, της απαλλοτρίωσης ιδιοκτησιών και της απελευθέρωσης των δούλων με στόχο την επανάσταση».
Ωστόσο η κορύφωση ήρθε με την κυριαρχία της Ρώμης. Η εξάπλωση των λεγεώνων της από το ένα άκρο της Μεσογείου μέχρι το άλλο και από την Αίγυπτο μέχρι τη Βρετανία δημιούργησε μια φοβερή στρατιωτική και οικονομική μηχανή. Σύμφωνα με τον Σκιαβόνε, στην Ιταλία συγκεντρώθηκαν δυο με τρία εκατομμύρια σκλάβοι, περίπου το ένα τρίτο του συνολικού πληθυσμού. Ο πλούτος που έβγαινε από τη δουλειά τους στην αγροτική παραγωγή αλλά και στο εμπόριο και τις γαλέρες που διέσχιζαν τη Μεσόγειο ήταν φανταστικός. Αλλά και η απειλή για την ρωμαϊκή αριστοκρατία που τον καρπωνόταν ήταν τεράστια και αντιμετωπιζόταν με τις πιο απάνθρωπες μεθόδους πειθάρχησης των δούλων. Οι εξεγέρσεις και η σφαγή τους έγιναν αναπόσπαστο τμήμα του ρωμαϊκού πολιτισμού.
Τι έλειπε;
Τι εμπόδισε τον Σπάρτακο να οδηγήσει το στρατό των εξεγερμένων στην ίδια τη Ρώμη και να την κυριεύσει; Κάποιοι ιστορικοί θεωρούν ότι του έλειπαν οι πολιορκητικές μηχανές για να μπορέσει να πάρει μια τόσο μεγάλη πόλη. Χρειαζόταν περισσότερο χρόνο, αλλά χρόνος δεν υπήρχε καθώς επέστρεφαν στην Ιταλία οι στρατοί του Λούκουλου από τη Ανατολή και του Πομπήιου από τη Δύση. Ο Κρις Χάρμαν στην «Ιστορία των Λαών του Κόσμου» στέκεται στις αδυναμίες της ίδιας της τάξης των δούλων να μπορέσει να συγκροτήσει εναλλακτική πρόταση για την οργάνωση της κοινωνίας. Ίσως, γράφει ο Χάρμαν, ο Σπάρτακος «δεν μπορούσε να συλλάβει στη σκέψη του πώς ήταν δυνατό να αναδιοργανωθεί η ρωμαϊκή κοινωνία και δεν ήθελε απλά να καταλήξει να κυβερνάει την παλιά τάξη πραγμάτων».
Όπως κι αν έχουν τα πράγματα, ο Σπάρτακος έμεινε στην ιστορία ως σύμβολο των εξεγερμένων και έδωσε το όνομά του στην οργάνωση των επαναστατών στην καρδιά της Ευρώπης σχεδόν δυο χιλιάδες χρόνια αργότερα: στην οργάνωση της Ρόζας Λούξεμπουργκ στη Γερμανική Επανάσταση του 1918.
Μπορείτε να διαβάσετε επίσης:
• Δημήτρη Κυρτάτα, «Δούλοι, δουλεία και δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής».
• Παναγή Λεκατσά, «Η Πολιτεία του Ήλιου».
Και για όσους διαβάζουν αγγλικά:
• Lewis Grassic Gibbon «Spartacus».
• Aldo Schiavone «Spartacus».