100 χρόνια από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Πρόεδροι, βασιλιάδες και αριστοκράτες είχαν βρει συχνά το θάνατο από σφαίρες και βόμβες τα προηγούμενα χρόνια. Αλλά αυτή η ενέργεια οδήγησε στον Μεγάλο Πόλεμο, όπως ονομάστηκε τότε, τον Πρώτο Παγκόσμιο όπως τον ξέρουμε σήμερα. Στις 23 Ιούλη η Αυστροουγγαρία έστειλε ένα τελεσίγραφο στην Σερβία. Στις 28 Ιούλη της κήρυξε τον πόλεμο. Στις 30 Ιούλη η Ρωσία κηρύσσει γενική επιστράτευση. Την επόμενη μέρα η Γερμανία της κηρύσσει τον πόλεμο. Κι όταν τα γερμανικά στρατεύματα εισβάλλουν στο Βέλγιο για να επιτεθούν στην Γαλλία, η Βρετανία κηρύσσει τον πόλεμο στην Γερμανία στις 4 Αυγούστου.

Η αφορμή που πυροδότησε τον πόλεμο ήταν πράγματι ασήμαντη, ένα τυχαίο γεγονός. Όμως, η εκρηκτική ύλη συσσωρευόταν καιρό. Τα Βαλκάνια θεωρούταν από παλιά ως η πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης. Η καθεμιά από τις Μεγάλες Δυνάμεις προσπαθούσε να κόψει το δρόμο της άλλης και οι ντόπιες μοναρχίες και άρχουσες τάξεις διεκδικούσαν να απλώσουν τα όρια των κρατών με την στήριξη ή ανοχή των «μεγάλων».

Η προσάρτηση της Βοσνίας είχε γίνει «ειρηνικά» με διπλωματική συνεννόηση. Αλλά έβαλε σε κίνηση το ντόμινο που οδήγησε στους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13. Κι αυτοί οι πόλεμοι τέλειωσαν με μια «διεθνή συνθήκη». Κι εκείνη τη φορά, οι διπλωματικές λύσεις αποδείχτηκαν διάλειμμα για τον επόμενο πόλεμο.

Όλοι οι ηγέτες της Ευρώπης και οι στρατηγοί τους, περίμεναν ένα σύντομο πόλεμο το καλοκαίρι του 1914. Η Γερμανία βασιζόταν στο «μεγαλοφυές» Σχέδιο Σλίφεν που θα την οδηγούσε στο Παρίσι σε μερικές βδομάδες. Η Γαλλία είχε τον μεγαλύτερο στρατό. Η Ρωσία μπορούσε να κινητοποιήσει μια ανθρωποθάλασσα. Η Βρετανία «κυβερνάει τα κύματα» όπως έλεγε ένα τραγούδι, με το Πολεμικό Ναυτικό της. Έξι μήνες, ήταν μια συνηθισμένη πρόβλεψη εκείνο το καλοκαίρι για τη διάρκεια του πολέμου.

Τέσσερα χρόνια μετά, αυτές οι προβλέψεις ακούγονταν, σε όσους τις θυμόνταν, σαν αρρωστημένο αστείο. Εκατομμύρια νέοι άνθρωποι είχαν πεθάνει στα χαρακώματα. Όλη η ανθρώπινη εφευρετικότητα και οι κατακτήσεις της τεχνικής και της επιστήμης έμπαιναν στην υπηρεσία του θανάτου «σε βιομηχανική κλίμακα». Οι ίδιοι δόκτορες της χημείας που εφηύραν τις μεθόδους για την παραγωγή συνθετικών λιπασμάτων, τελειοποίησαν και την παραγωγή δηλητηριωδών αερίων που σκότωσαν χιλιάδες και άφησαν εκατοντάδες χιλιάδες άλλους να βασανίζονται όλη τους τη ζωή.

Πείνα

Ο εμπορικός αποκλεισμός των εμπόλεμων έφερνε σιωπηλό θάνατο απ’ την πείνα και τις στερήσεις. Και σαν μην έφταναν αυτά, οι ασθένειες άρχισαν να θερίζουν: η «ισπανική γρίπη» του 1918-19 σκότωσε εκατομμύρια. Ήταν σαν οι Τέσσερις Ιππότες της Αποκάλυψης, η Κατάκτηση, ο Πόλεμος, ο Λιμός κι ο Θάνατος να κάλπαζαν ανεμπόδιστοι.

Τι προκάλεσε αυτή την ανεπανάληπτη σφαγή; Οι κυβερνήσεις έδιναν η καθεμιά τη δικιά της ερμηνεία. Οι χώρες της Αντάντ (Εγκάρδια Συνεννόηση) έριχναν το φταίξιμο στο μιλιταρισμό των «Ούνων» (δηλαδή των Γερμανών). Ήταν υποτίθεται οι υπερασπιστές της δημοκρατίας. Όμως, ο Τσάρος της Ρωσίας μάλλον δεν κολλούσε και πολύ καλά σε αυτή την εικόνα. Η Τριπλή Συμμαχία (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Τουρκία) έλεγε ότι υπερασπίζει την ευρωπαϊκή κουλτούρα από τα «ασιατικά στίφη» (την Ρωσία).

Αυτές οι προπαγάνδες είχαν μεγάλη επιρροή στην αρχή. Ενθουσιώδη πλήθη αποχαιρετούσαν τους επιστρατευμένους για το μέτωπο. Εθνικιστικές διαδηλώσεις κατέληγαν σε πογκρόμ «αλλοεθνών», «πρακτόρων» και «αντεθνικών στοιχείων» (σοσιαλιστών, αναρχικών και ειρηνιστών που έμειναν πιστοί στις αρχές τους). Όμως, όσο περνούσαν τα χρόνια κι ο πόλεμος συνεχιζόταν, τόσο αδυνάτιζε η επιρροή των εθνικιστικών ψεμάτων.

Υπήρχαν κι άλλες απόψεις, που έριχναν το φταίξιμο για το ξεκίνημα της σφαγής στις βεντέτες των παλιών αριστοκρατικών ελίτ που διοικούσαν τις μεγάλες αυτοκρατορίες. Στην πιο αριστερή εκδοχή τους, τέτοιες θεωρίες μιλούσαν για την ευθύνη των εμπόρων των όπλων, των πολεμικών βιομηχανιών και των κερδοσκόπων που κέρδιζαν από τους εξοπλισμούς και το θάνατο.

Σε αυτές τις απόψεις αντιπαρατέθηκε το ρεύμα των επαναστατών μαρξιστών ήδη πριν το ξέσπασμα του πολέμου. Ο Λένιν, η Λούξεμπουργκ, ο Μπουχάριν επισήμαναν ο καθένας με το δικό του τρόπο την στενή σύνδεση ανάμεσα στους κρατικούς ανταγωνισμούς, τις κούρσες των εξοπλισμών και τον μιλιταρισμό που απλωνόταν με τον ίδιο τον καπιταλισμό. Το σύστημα είχε μπει σε ένα νέο στάδιο το οποίο ονόμασαν ιμπεριαλισμό.

Οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις είχαν γίνει τόσο μεγάλες που δεν τους αρκούσε η κυριαρχία στην εθνική αγορά. Χρειάζονταν το κράτος για να τις «συντονίσει» και την ένοπλη ισχύ του για να εξασφαλίσει τα συμφέροντά τους. Όχι μόνο για το μοίρασμα και το ξαναμοίρασμα των αποικιών, αλλά και ζωτικών περιοχών στην Ευρώπη.

Από την ανάλυση πήγαζε και η πολιτική. Η απάντηση στο σφαγείο του πολέμου δεν ήταν οι εκκλήσεις για ειρηνική επίλυση των διαφορών ανάμεσα στα αντιμαχόμενα κράτη, αλλά η πάλη για την ανατροπή του καπιταλισμού και την συντριβή αυτών των κρατών. Δηλαδή η εργατική επανάσταση.

Στο καλάθι των αχρήστων

Τυπικά, αυτές ήταν οι θέσεις της Σοσιαλιστικής Διεθνούς που τις είχαν επικυρώσει παγκόσμια συνέδριά της το 1907 και το 1912. Όμως, μόλις ξέσπασε αυτός ο πόλεμος, οι ηγεσίες αυτών των κομμάτων πέταξαν στο καλάθι των αχρήστων αυτές τις απόψεις και κάλεσαν τους εργάτες να σκοτωθούν και να πεινάσουν για την πατρίδα (ή τον «ευρωπαϊκό πολιτισμό», τα «ιδανικά της Δημοκρατίας του 1789», κλπ).

Οι επαναστάτες διεθνιστές βρέθηκαν τραγικά απομονωμένοι με τις θεωρίες και τις αναλύσεις τους να δημοσιεύονται σε δυσνόητα περιοδικά και εφημεριδούλες με κυκλοφορία μερικές εκατοντάδες αντίτυπα. Όμως, τα πράγματα άλλαξαν γιατί η εργατική τάξη άρχισε να παλεύει και να αλλάζει.

Το 1917 ήταν ένα έτος καμπή. Η χρονιά είναι γνωστή από το ξέσπασμα της Ρώσικης Επανάστασης τον Φλεβάρη. Όμως, εκείνο το καλοκαίρι ξέσπασε ένα πελώριο κύμα ανταρσιών στο γαλλικό στρατό. Στην Γερμανία ξέσπασαν απεργίες σε εργοστάσια αλλά και στον πολεμικό στόλο. Η δυσαρέσκεια που γεννούσε ο πόλεμος και οι θυσίες του έφερναν ξανά στο προσκήνιο το χωρισμό της κοινωνίας σε τάξεις, όχι σε έθνη. Μέσα από αυτά τα ρήγματα πρόβαλε ανοιχτά η απειλή –για τους από πάνω- ή η ελπίδα –για τους από κάτω- της επανάστασης.

Αυτό το μήνυμα έγινε ακαταμάχητο όταν τον Οκτώβρη του 1917 τα σοβιέτ, τα εργατικά συμβούλια, με επικεφαλή το κόμμα των μπολσεβίκων πήραν την εξουσία στην Ρωσία. Το πρώτο πράγμα που έκανε η νέα εξουσία των εργατών ήταν να διακηρύξει ότι βγαίνει από τον πόλεμο.

Ένα χρόνο μετά η επανάσταση έφτασε στην Γερμανία. Τον Νοέμβρη του 1918 η ανταρσία των ναυτών του στόλου στη περιοχή του Κίελου λειτούργησε σαν ο σπινθήρας τίναξε στον αέρα την πολεμική προσπάθεια της γερμανικής κυβέρνησης. Οι Γερμανοί στρατηγοί φιλοδοξούσαν να κρατήσουν τον πόλεμο για μερικούς μήνες ακόμα –και μερικές εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς περισσότερους. Οι Γάλλοι, οι Βρετανοί και Αμερικάνοι συνάδελφοί τους είχαν κάθε πρόθεση να τους ικανοποιήσουν. Η επανάσταση έβαλε τέρμα στη σφαγή.