Ο νομός Έβρου δεν κατέχει ξεχωριστή θέση στις ιστορίες της Αντίστασης και στη μνήμη της Αριστεράς. Κι όμως, εκεί διεξάχθηκε μια από τις ηρωικότερες απεργίες εκείνου του καυτού καλοκαιριού του 1936, η δεκαήμερη απεργία των σηροτρόφων και των μεταξεργατριών τον Ιούλη. Ήταν, επίσης, ο πρώτος νομός της χώρας που απελευθερώθηκε, με τις μάχες που έδωσε το 81ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Το Διδυμότειχο και η γύρω περιοχή του ήταν το πρώτο στη σειρά στις 28 Αυγούστου. 

 

Τις επόμενες μέρες, μέχρι τις 3 Σεπτέμβρη, ακολούθησαν οι Φέρες, το Σουφλί και η Αλεξανδρούπολη. Ο Βαγγέλης Κασάπης, ο καπετάνιος του Συντάγματος με το όνομα Κρίτωνας, σημειώνει ότι ο ΕΛΑΣ: 

 

«Με οργανωμένη μάχιμη δύναμη 600 περίπου ανδρών με οπλισμό συνηθισμένο, δίχως πολυβόλα, όλμους, οπλοπολυβόλα κλπ, κατόρθωσε να αποσυνθέσει στον Έβρο τριπλάσιες γερμανικές δυνάμεις άριστα εκπαιδευμένες και άρτια εξοπλισμένες με σύγχρονα πολεμικά μέσα… Απελευθέρωσε τον Έβρο νωρίτερα από κάθε άλλη περιοχή της Ελλάδας και σε συνέχεια με τις δυνάμεις του και με τη βοήθεια που έσωσε συντέλεσε στη γρηγορότερη απελευθέρωση των βουλγαροκρατούμενων εδαφών της Δυτικής Θράκης και Ανατολικής Μακεδονίας. Γενικά στις επιχειρήσεις που κράτησαν μια βδομάδα… σκοτώθηκαν πάνω από 150, τραυματίστηκαν πολύ περισσότεροι και αιχμαλωτίστηκαν 410 στρατιώτες και αξιωματικοί. Κυριεύτηκε άφθονο, παντός είδους πολεμικό υλικό, που μ’ αυτό αρχικά έφτασε η δύναμη του 81ου Συντάγματος στους 3.500 μαχητές». (Στον Κόρφο της Γκύμπραινας –χρονικό της εθνικής αντίστασης στον Έβρο, εκδόσεις Κάλβος 1977). 

 

Τόσο στο Διδυμότειχο όσο και στις Φέρες, ιδιαίτερα στη δεύτερη περίπτωση, ο ΕΛΑΣ δεν ήταν μόνος του. Χιλιάδες αγρότες συνέρευσαν από τα γύρω χωριά κινητοποιημένοι από τις πολιτικές οργανώσεις του ΕΑΜ, του ΚΚΕ και κυρίως της ΕΠΟΝ. 

Το άλλο χαρακτηριστικό στιγμιότυπο είναι η συμμετοχή Βουλγάρων ανταρτών στη μάχη για την απελευθέρωση στο Σουφλί. Ήταν στρατιώτες που είχαν προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ και είχαν συγκροτήσει το δικό τους λόχο. Ζήτησαν να τους ανατεθεί ο πιο δύσκολος τομέας της μάχης. Μπορεί οι φασίστες και οι άρχουσες τάξεις να παίζανε το χαρτί του εθνικισμού σε όλα τα Βαλκάνια, αλλά ο κόσμος πάλευε ενωμένος. 

 

Ο ΕΛΑΣ δεν αντιμετώπισε τις γερμανικές μονάδες που αποχωρούσαν μονάχα στον Έβρο. Οι συνολικές γερμανικές απώλειες, από την 1η Γενάρη έως τις 29 Σεπτέμβρη 1944, ανήλθαν σε 2.239 νεκρούς, 3.654 τραυματίες και 1.285 αγνοούμενους, ένα σύνολο 7.178 ανδρών εκτός μάχης, κατά κύριο λόγο αποτελέσματα της δράσης του ΕΛΑΣ. 

Η άλλη πλευρά δεν έμενε άπραγη βέβαια. Το καλοκαίρι ήταν η περίοδος των τελευταίων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων από επίλεκτες γερμανικές μονάδες, με σκοπό να αδυνατίσουν τον ΕΛΑΣ και τις υποδομές του ώστε να εξασφαλιστεί η όσο δυνατόν πιο απρόσκοπτη απαγκίστρωση από την Ελλάδα. Όπως συνήθιζαν οι ναζί στις εκθέσεις τους ανέφεραν την εξόντωση χιλιάδων «ανταρτών», στην πράξη αμάχων που δολοφόνησαν. Και οι σφαγές συνεχίστηκαν και τον Σεπτέμβρη. Στις 29 Σεπτέμβρη το Αιγάλεω πλήρωσε την παρουσία του ΕΛΑΣ της Αθήνας και την εκλογή διά βοής στην κεντρική πλατεία ενός ΕΑΜικού δήμαρχου. Η επιδρομή των κατοχικών δυνάμεων άφησε σχεδόν 100 νεκρούς -31 εκτελεσμένους και 65 καμένους στα σπίτια που πυρπόλησαν.

\r\n

Πρόγονοι των χρυσαυγιτών

\r\n

Οι συνεργάτες των ναζί, οι πρόγονοι των σημερινών Χρυσαυγιτών έβαφαν κι αυτοί τα χέρια τους στο αίμα. Στις 14 Σεπτέμβρη το «εθελοντικό σώμα» του ταγματάρχη Πούλου, με τους αγκυλωτούς σταυρούς στα περιβραχιόνια, μπήκε στα Γιαννιτσά, τα λεηλάτησε και δολοφόνησε 104 ανθρώπους. Το τμήμα του Πούλου ακολούθησε το γερμανικό στρατό μέχρι τη Βιέννη. 

Άλλοι σχηματισμοί δεν είχαν την ίδια τύχη. Το 1943 η δωσιλογική κυβέρνηση Ράλλη είχε συγκροτήσει τα Τάγματα Ασφαλείας που ορκίζονταν πίστη «στο φύρερ του γερμανικού λαού Αδόλφο Χίτλερ». Στην Πελοπόννησο αυτοί οι σχηματισμοί έμειναν ξεκρέμαστοι μετά την γερμανική αποχώρηση. Ο ΕΛΑΣ της Πελοποννήσου ξεκαθάρισε τις φωλιές που είχαν κουρνιάξει, στον Πύργο, την Καλαμάτα και τον Μελιγαλά στο πρώτο δεκαπενθήμερο του Σεπτέμβρη. 

 

Τον Σεπτέμβρη του 1944 η Ελεύθερη Ελλάδα του ΕΑΜ κατέβαινε από τα βουνά –κυρίως της Πίνδου που ήταν περιορισμένη τα δυο προηγούμενα χρόνια- στους κάμπους και τις πόλεις. Η Αριστερά κυριολεκτικά κυβερνούσε το μεγαλύτερο τμήμα της χώρας. Στις περιοχές που εγκαθιδρύονταν οι εαμικές αρχές έπρεπε να λυθούν τα πιο πιεστικά προβλήματα. Ο «Κρίτωνας» αναφέρει χαρακτηριστικά: 

 

«Χτυπιέται η αχόρταγη και σιχαμερή βδέλλα της μαύρης αγοράς κατακέφαλα. Στη διάρκεια της Εαμοκρατίας παραλύει και παύει να βυζαίνει το αίμα του λαού. Σ’ όλα τα καπνοχώρια της Ξάνθης, Καβάλας, Δράμας μοιράζεται δωρεάν 12 κιλά καλαμποκίσιο αλεύρι κατ’ άτομο, κατασχεμένο από τους μαυραγορίτες και τους τσιφλικάδες. Σε συνέχεια με φροντίδα της Αυτοδιοίκησης και των παραγωγικών συνεταιρισμών εξασφαλίζεται σταθερά η τροφοδοσία του ορεινού καπνοπαραγωγικού πληθυσμού.

Οι συνεταιρισμοί καπνοπαραγωγών συνεργάζονται αρμονικά με τις οργανώσεις καπνεργατών. Ιδρύεται μικρός συνεταιρισμός καπνεργατών-καπνοπαραγωγών και μπαίνει σε λειτουργία το εργοστάσιο σιγαροποιίας Ξάνθης καθώς και όλοι οι αλευρόμυλοι και το εργοστάσιο παραγωγής μεταξωτών στο Σουφλί».

 

Η Αριστερά κυβερνούσε στην απελευθερωμένη Ελλάδα αλλά με ποια προοπτική; Η ηγεσία είχε κάνει τις επιλογές της. Στις 2 Σεπτέμβρη του 1944 έξι αντιπρόσωποι του ΕΑΜ –ανάμεσά τους και δυο ανώτατα στελέχη του ΚΚΕ- μπαίνουν στην κυβέρνηση Παπανδρέου. Η αρχική απόφαση για την συγκρότηση μιας κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας» περιλαμβανόταν στη Συμφωνία του Λιβάνου τον Μάη του 1944. Η ηγεσία του κινήματος είχε στείλει εκεί την αντιπροσωπεία της επιμένοντας «τουλάχιστον 50% των υπουργείων» για να καταλήξει σε έξι, και στο αίσχος της αποκήρυξης του κινήματος των φαντάρων και των ναυτών της Μέσης Ανατολής. Στα τέλη Αυγούστου πήρε πίσω και τον τελευταίο όρο της, να μην είναι πρωθυπουργός ο Γ. Παπανδρέου.

Η βρετανική κυβέρνηση ήταν αμετακίνητη στην επιλογή Παπανδρέου. Ο Τσόρτσιλ έγραφε στον Ήντεν, υπουργό Εξωτερικών της Βρετανίας: 

«Δεν μπορούμε να στηρίζουμε κάποιον όπως στηρίξαμε τον Παπανδρέου και μετά, με το πρώτο γρύλισμα άθλιων ληστών, να τον πετάμε στα σκυλιά… Είτε στηρίζουμε τον Παπανδρέου όπως έχουμε συμφωνήσει, ακόμα και με τη βία, είτε παραιτούμαστε τελειωτικά από την Ελλάδα».

Για τον βρετανικό ιμπεριαλισμό η Ελλάδα ήταν απαραίτητη για τις μεταπολεμικές επιδιώξεις του. Για την ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ η συμπόρευση με τους «Μεγάλους Συμμάχους» του «αντιφασιστικού πολέμου» ήταν όριο απαράβατο όπως και η «εθνική ενότητα» όλων των Ελλήνων εκτός κάποιων -μετρημένων στα δάχτυλα- προδοτών. 

Οι συμβιβασμοί συνδυάζονταν με την καθησυχαστική σκέψη ότι η δύναμη του κινήματος ήταν τόσο μεγάλη ώστε μια κυβέρνηση τόσο αδύνατη όσο του Παπανδρέου δεν θα ήταν σοβαρό εμπόδιο όταν πάταγε το πόδι της στην Ελλάδα. 

Όμως, η συμμετοχή στην κυβέρνηση είχε ένα τεράστιο κόστος. Αντί η κυβέρνηση να γίνει όμηρος του ΕΑΜ έγινε το αντίθετο. Με την κάλυψή της οι δωσίλογοι και οι «εθνικές οργανώσεις» άρχισαν να συντονίζονται, να εξοπλίζονται με βρετανικά όπλα και να ετοιμάζονται για την αναμέτρηση. 

 

Ο Παπανδρέου είχε διορίσει στρατιωτικό διοικητή της Αττικής (πριν φύγουν οι Γερμανοί) τον στρατηγό Σπηλιωτόπουλο. Ο στρατηγός θήτευσε για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα διοικητής της Χωροφυλακής, διορισμένος από την πρώτη δωσιλογική κυβέρνηση Τσολάκογλου. Αυτός οργάνωσε τον εξοπλισμό των «εθνικών οργανώσεων», με όπλα που ξεφόρτωναν οι Βρετανοί στη Βραυρώνα-Πόρτο Ράφτη και τα συνόδευαν χίτες και Ταγματασφαλίτες. Σε μια τέτοια επιχείρηση έκαψαν το Κορωπί και εκτέλεσαν 47 αμάχους, στις 9 Οκτώβρη.

 

Είχε προηγηθεί, στις 26 Σεπτέμβρη η υπογραφή της Συμφωνίας της Καζέρτας. Όλες οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις, κι οι αντάρτικες, τέθηκαν κάτω από τις διαταγές ενός Άγγλου στρατηγού, του Ρ. Σκόμπι. Ο ΕΛΑΣ δεν θα έμπαινε στην Αττική, για να αποφευχθεί η «σύγχυση». Και τέλος, ομόφωνα, στρατιωτικός διοικητής παρέμενε ο Σπηλιωτόπουλος. 

Ο κόσμος που πάλεψε ενάντια στον φασισμό συνέχιζε να ματώνει αλλά και να ελπίζει τον Σεπτέμβρη του 1944. Όμως, τελικά η απελευθέρωση που ήρθε δεν ήταν η δικιά του απελευθέρωση.