Η ιδέα ήταν της Κατερίνας Καραδήμα που λειτουργεί το Μικρό θέατρο στο Αγρίνιο. Η ίδια, όπως και όλοι οι συντελεστές, είμαστε από το Αγρίνιο. Μαζέψαμε ό,τι υπάρχει πάνω σε ιστοριογραφία, κατ\' αρχήν από το βιβλίο του Αριστείδη Μπαχραμπά “Καπνεργάτες. Οι κυνηγοί του ονείρου” για το καπνεργατικό κίνημα, μια αρκετά πολιτική ανάγνωση, αλλά και ιστορικά στοιχεία από τα αρχεία του Παπαστράτου. Μετά ξεκινήσαμε τις συνεντεύξεις. Πάνω από 30 συνεντεύξεις από ανθρώπους που δουλέψανε και στα χλωρά και στα ξερά, και στα χωράφια και στα εργοστάσια. Εργάτριες και εργάτες κάθε ηλικίας, νεότεροι που δούλεψαν από πολύ μικροί στα χωράφια και που σήμερα κάνουν άλλες δουλειές, μεγαλύτεροι άνθρωποι που έζησαν όλη τους τη ζωή μέσα στα καπνά.

 

Ξεκινήσαμε από τα χλωρά, σε αυτό τον σισύφειο κύκλο των χωραφιών με τις γυναίκες στο συνεχές σκύψιμο, το μάζεμα, τα βουνά από τα καπνόφυλλα που γεμίζουν και αδειάζουν και ξανά πάλι από την αρχή. “Δεν υπάρχει μοίρα που να μην νικιέται με την περιφρόνηση” λέει σε μια φράση ο Αλμπέρ Καμύ στο Σίσυφό του. Μέσα από αφηγήσεις καπνεργατριών και των προσωπικών τους εμπειριών φτάνουμε στην βιομηχανοποίηση της εργασίας, τον κατακερματισμό της παραγωγής και την προσπάθεια αλλοτρίωσης της εργατικής συνείδησης. Είναι εκεί που αποφασίσαμε πως είναι αναγκαίο να κάνουμε μια ποιητική αναδρομή στις απεργίες και τους τεράστιους αγώνες που έχουν γίνει για να φτάσουμε αναγκαστικά στο σήμερα και στους παραλληλισμούς με τη Μανωλάδα.

Ο επίλογος ήταν το πιο δύσκολο κομμάτι. Μπορεί πολλά από όσα περιγράφουμε να έχουν τελειώσει όμως τελικά ο καθένας βάζει το λιθαράκι του και έρχεται ο επόμενος για να πιάσει το νήμα και να συνεχίσει από εκεί που το άφησε ο άλλος. Δεν γίνεται αλλιώς, δεν μπορείς να ξεφύγεις από αυτό.

 

- Δίνετε πολύ μεγάλη σημασία και χώρο στο καπνεργατικό κίνημα, γιατί; 

 

Το σοκ ήρθε από τις πρώτες κιόλας συνεντεύξεις και τις πραγματικές ιστορίες των ανθρώπων. Η κυρά Χρυσούλα που εργάστηκε σαν καπνεργάτρια από την δεκαετία του ’60 μέχρι και την δεκαετία του ’80, μου αφηγήθηκε την προσπάθεια να τους επιβάλουν να δουλεύουν με μάρκες. Δηλαδή κάθε κούτα που θα βγάζουν να δίνουν και μια μάρκα για να μπορούν οι εργοστασιάρχες να μετράνε πόσο βγάζει η μία εργάτρια και πόσο βγάζει η άλλη. “Εγώ δεν δουλεύω με μάρκες”, ήταν η απάντηση, “γιατί ακόμα και αν βγάζω περισσότερα, τι θα γίνει με την άλλη; Θα την απολύσεις;” Συνάντησα ανθρώπους που είχαν πολύ ισχυρή εργατική συνείδηση. 

Φυσικά το καπνεργατικό κίνημα είναι από τα πιο παλιά. Όμως μετά την έλευση των προσφύγων είχαμε την τεράστια ανάπτυξή του. 

Μέσα από την έρευνα για την παράσταση έμεινα εντυπωσιασμένη από τους αγώνες αυτών των ανθρώπων. Μιλάμε για τεράστια κατά καιρούς κινήματα απεργιών, σε όλη την Ελλάδα. Απεργίες που αποδίδανε και που γινόντουσαν μέσα στους χώρους δουλειάς και αυθόρμητα. Εκείνη την ώρα καθόντουσαν όλοι κάτω. Και το καπνεργατικό κίνημα με τις απεργίες του φτάνει μέχρι και τη δεκαετία του ’90. Δεν μασάνε πουθενά, τα βάζουνε με τα ΜΑΤ και συγκρούονται.

 

Το άλλο είναι ότι όλοι αυτοί ήταν πρόσφυγες και υπάρχει τεράστια αντιστοιχία με τη Μανωλάδα.

Υπάρχει επίσης η τελευταία εμπειρία με τους Αλβανούς που δούλευαν στα χλωρά τη δεκαετία του \'90. Όλοι οι Αλβανοί που δούλεψαν στα χωράφια είναι στείροι από τα καρκινοφάρμακα. Αναφέρεται αυτό μέσα στην παράσταση. Και πλουτίσανε οι Αγρινιώτες από αυτούς. Παλιότερα μετά την Μικρασιατική καταστροφή και για δεκαετίες από τους πρόσφυγες που τους βάλανε εργάτες στα εργοστάσια και τελευταία από τους Αλβανούς και τους άλλους μετανάστες που τους βάλανε εργάτες στα χωράφια. 

 

Τα καπνά σταματήσανε με τις επιδοτήσεις. Έπαιρνες επιδότηση για να αλλάξεις καλλιέργεια και από την τοπική ποικιλία να βάλεις Βιρτζίνια ή Βιρτζίνι (όπως το αποκαλούν οι ντόπιοι) με αποτέλεσμα να κλείσουν οι μικροί παραγωγοί αφού θα έπρεπε να έχεις πολλά χωράφια για να βγάλεις κέρδος. Μειώθηκε η τιμή πάρα πολύ με την ΚΑΠ και ξαφνικά σταμάτησε μια καλλιέργεια που όσον αφορά το Αγρίνιο έχει τις ρίζες της στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. 

Προσωπικά είμαι παιδί ανθρώπων που δουλέψανε στα καπνά πριν στραφούν σε άλλες δουλειές όταν άρχισε η κρίση στα καπνά. Η παράσταση που ανέβηκε για μια σεζόν στο Αγρίνιο αφορούσε την περιοχή τόσο πολύ που ήρθε κόσμος, γυναίκες 80 ετών, που δεν είχαν ξαναπάει θέατρο, αλλά και πιο μικροί σε ηλικία που είτε θυμούνται τα παιδικά τους χρόνια στα καπνοχώραφα, είτε έχουν ακούσει τις ιστορίες των παλαιότερων. 

 

Είναι φοβερό πως αν σκάψεις το θέμα της εργασίας ξετυλίγεται ολόκληρη η ελληνική ιστορία. Και εδώ είναι που ξεφεύγει η υπόθεση από τα καπνά. Μπορείς τελικά στην θέση των καπνεργατών να βάλεις οποιαδήποτε εργασία. Και μπορεί οποιοσδήποτε να ταυτιστεί πάνω στο θέμα της εργασίας.

 

- Υπάρχει ιδιαίτερη αναφορά στις καπνεργάτριες.

 

Δεν θα μπορούσα να κάνω την ανάγνωση αυτή αν δεν υπήρχε η πολιτική μου ταυτότητα. Θα έκανα μια αφελή γραφική ανάγνωση μουσειακού τύπου, “τι ωραία που περνάγαμε παλιά”, μια οπτική όπως συνέβαινε μέχρι τώρα στο μουσείο καπνού. Το θέμα είναι τι μας λέει αυτή η ιστορία στο τώρα. Χωρίς πολιτική ματιά δεν έχει νόημα αυτή η παράσταση. Αφού μιλάμε για την εργασία. Και η εργασία έχει τα πάντα. Η καθημερινή ζωή και οι αγωνίες της επιβίωσης μέχρι τους μεγάλους συλλογικούς αγώνες.

Κατ\' αρχήν είναι μια πολύ γυναικεία δουλειά. Παίζουν τρεις γυναίκες ηθοποιοί στους ρόλους και υποδύονται τρεις προσφυγοπούλες, τις πρώτες τρεις γυναίκες που δούλεψαν στο Αγρίνιο και θεωρήθηκαν αρχικά ηθικά μεμπτές για αυτό, οι οποίες όμως είχαν μια πολύ ισχυρή εργατική συνείδηση και ξέρανε τι κάνανε, πρώτες στα κινήματα και τις απεργίες. Επίσης στα χλωρά, ήταν γυναίκες αυτές που αναλαμβάνουν τα χωράφια.  

 

Η παράσταση έχει και τα καθημερινά εσταντανέ, όπως ντοπιολαλιά. Όσο απομακρυνόμαστε από τα χλωρά φεύγει και η ντοπιολαλιά. Μου αρέσει πολύ που σκηνοθέτησα στην τοπική διάλεκτο. Γιατί πώς αλλιώς θα μεταφέρεις τις περιγραφές των γυναικών από τις συνεντεύξεις, τα ηχογραφημένα αποσπάσματα που είναι στο ζωντανό λόγο που χρησιμοποιούν, πώς αλλιώς χωρίς την αυθεντικότητα που οι ίδιες μεταφέρουν.

 

- Εσύ είσαι και εργαζόμενη εκπαιδευτικός.

 

Δεν μου αρέσει το θέαμα να είναι διδακτικό. Με ενδιαφέρει περισσότερο η παράσταση να έχει έντονα ερεθίσματα ώστε να μπορεί ο άλλος να σκεφτεί σε σχέση με το σήμερα, να κάνει τις αναλογίες που είναι αναγκαίες. 

Το άλλο σημείο του να είμαι εκπαιδευτικός είναι πως εργάζομαι καθημερινά. Δεν πιστεύω πως αν ήμουν ένας άνθρωπος που δεν χτύπαγε κάρτα κάθε μέρα θα είχα την ίδια αντιμετώπιση για το θέμα. Η δουλειά είναι από τα βασικά πράγματα που πονάνε τον άνθρωπο. Η παράσταση ξεκινάει με την αφήγηση του προπατορικού αμαρτήματος, “με τον ιδρώτα του προσώπου σου θα βγάζεις το ψωμί σου”, εκεί είναι το ζήτημα. Ποιος δουλεύει, πόσο δουλεύει, πώς δουλεύει και για ποιον. Αυτό δεν θα το είχα αντιληφθεί αν δεν εργαζόμουνα και η ίδια. Καθημερινά, βρέξει χιονίσει, εφτά το πρωί στη δουλειά.

 

Και με αυτή την έννοια αυτό ήταν το πρώτο ερέθισμα για να ξεκινήσουμε την παράσταση. Το θέμα της εργασίας. Τι σημαίνει να δουλεύεις. Πού βρίσκεται ο εαυτός σου, πώς γίνεται η ζωή σου γύρω από αυτό. Τα έχει πει ο Μαρξ καλύτερα από όλους, αλλά πάντως το πώς βρίσκεις την καθημερινότητά σου μέσα στην εργασία για εμάς ήταν βασικό σημείο. Αλλιώς δεν θα είχε και νόημα μια τέτοια καταγραφή.

 

- Υπάρχει εναλλακτική θεατρική δράση;

 

Είναι δυο τα στρατόπεδα σε αυτή τη φάση. Από τη μία άνθρωποι που θέλουν να κρατήσουν τις θεσούλες τους. Προφανώς και στο θέατρο όπως και αλλού η σταθερότητα δεν είναι κακό πράγμα. Όμως εδώ έχουμε φτάσει από το Εθνικό Θέατρο κυρίως και από τον διευθυντή Χατζάκη να εκφράζεται η πιο λαϊκιστική εκδοχή. Θεωρώ πως αυτό που προσπαθεί να νομιμοποιήσει μέσα από το Εθνικό είναι μόνο εμπορικότητα ξεχνώντας το κομμάτι τέχνη, κάτι που είναι τουλάχιστον ανήθικο. Και αυτή η πολιτική είναι εσκεμμένη δεν είναι τυχαία. Θεσμοί όπως το Εθνικό όταν φτάνουν να αναπαράγουν μια λαϊκιστική τέχνη και έρχονται να μας πουν ότι ζήσαμε με περισσότερα από όσα μας αναλογούν νομιμοποιούν τα επιχειρήματα των από πάνω.

 

Και από την άλλη υπάρχει η απόδειξη ότι υπάρχει και άλλη φωνή. Όλοι αυτοί οι εκατοντάδες μικρότεροι ή μεγαλύτεροι άνθρωποι που πιστεύουν στην τέχνη σαν ένα ζωντανό πράγμα και συσπειρώνονται με κάθε τρόπο προσπαθώντας να παρουσιάσουν ένα λόγο που να ταράζει τα νερά, γιατί το θέατρο δεν είναι μόνο διασκέδαση. Αυτοί δεν έχουν καμία στήριξη. 

 

Και αυτό που γίνεται και στην εκπαίδευση με την αξιολόγηση. Δεν διαφέρει καθόλου. Από την μία δεν έχουμε αίθουσες και βασικά πράγματα, για να μην συζητήσω για το μισθό. Και από την άλλη σου ζητάνε να αξιολογήσεις το σχολείο σαν να είναι ένα ιδιωτικό ευάερο και ευήλιο ίδρυμα. Υπάρχουν τάξεις με 50% μεταναστόπουλα που δεν ξέρουν ελληνικά αλλά δεν έχουμε τμήματα ένταξης. Και μετά έρχονται να αξιολογήσουν το διδακτικό έργο. Σε ποια βάση; Μόνο στην βάση των απολύσεων. Δεν θέλουν πραγματικά να φροντίσουν για τη μάθηση αλλά να απολύσουν κόσμο και να συρικνώσουν την εκπαίδευση.