22 Οκτώβρη, Αμφιθέατρο 9.84 στο Γκάζι, 7μμ

Δημήτρης Λιβιεράτος, Ιστορικός του εργατικού κινήματος στην Έλλαδα, βετεράνος πολλών αγώνων

Μιχάλης Λυμπεράτος, Ιστορικός, συγγραφέας του βιβλίου “απο το ΕΑΜ στην ΕΔΑ”

Λέανδρος Μπόλαρης, Συγγραφέας του βιβλίου “Αντίσταση, η επανάσταση που χάθηκε”

Προκόπης Παπαστράτης, Ιστορικός, συγγραφέας στο βιβλίο “Iστορία της Έλλαδος του 20ου Αιώνα”

Μαρία Στύλλου, περιοδικό “Σοσιαλισμός απο τα κάτω”

 

29 Οκτώβρη, Εργατικό Κέντρο, 7μμ

Σπύρος Κουζινόπουλος, δημοσιογράφος

Αθανάσιος Σφήκας, ιστορικός ΑΠΘ

Λέανδρος Μπόλαρης, Συγγραφέας του βιβλίου “Αντίσταση, η επανάσταση που χάθηκε”

Μαρία Στύλλου, περιοδικό “Σοσιαλισμός απο τα κάτω” 

---

Την Κυριακή 12 Οκτώβρη 1944 τα τελευταία γερμανικά τμήματα αποχωρούσαν από το κέντρο της Αθήνας. Οι οδηγοί τους όμως δυσκολεύονταν να διασχίσουν τους δρόμους που είχαν κατακλυστεί από τεράστια πλήθη. Μεγάλες φάλαγγες διαδηλωτών κατέβαιναν από τις εργατικές και προσφυγικές γειτονιές με τα πλακάτ και τις σημαίες του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Τις επόμενες τρεις μέρες έγιναν πιο οργανωμένες διαδηλώσεις, του ΕΑΜ και των «εθνικών οργανώσεων».

 

Ο λογοτέχνης Γ. Θεοτοκάς σχολίασε στο Ημερολόγιό του τις δυο αυτές επιδείξεις δύναμης: «Στον αέρα υπάρχει Ρώσικη Επανάσταση, μα και Γαλλική Επανάσταση και Κομμούνα του Παρισιού και απελευθερωτικός εθνικός πόλεμος και ποιος ξέρει τι άλλα θολά στοιχεία που δεν τα ξεχωρίζουμε ακόμα». Συμπεραίνει: «Είναι η πρώτη φορά αυτές τις μέρες που ένιωσα στην Ελλάδα τόσο έντονα, τόσο ξεκάθαρα κι απόλυτα τον κοινωνικό διχασμό, την ατμόσφαιρα του ταξικού πολέμου. Αυτή είναι πια στο εξής η «ελληνική πραγματικότητα».

 

Προς το παρόν η «ατμόσφαιρα» δεν εκδηλωνόταν σε κάθετη, ανοιχτή ρήξη. Ο ΕΛΑΣ και η Εθνική Πολιτοφυλακή (στην Αθήνα ουσιαστικά η ΟΠΛΑ) τηρούσαν την τάξη σε μια ανήσυχη συνεργασία με την Αστυνομία στο όνομα της «Κυβερνήσεως Εθνικής Ενώσεως» στην οποία συμμετείχαν υπουργοί του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Η κυβέρνηση είχε ορκιστεί στις 2 Σεπτέμβρη. 

 

Η Συμφωνία της Καζέρτα στις 26 Σεπτέμβρη ήταν ακόμα μια καθησυχαστική χειρονομία από την ηγεσία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Την στιγμή που ο ΕΛΑΣ απελευθέρωνε τη μια πόλη μετά την άλλη, οι όροι της συμφωνίας του απαγόρευαν να μπει στις μεγάλες πόλεις και ιδιαίτερα στην Αθήνα. Ένας εγγλέζος στρατηγός, ο Ρ. Σκόμπι διοριζόταν διοικητής όλων των συμμαχικών σχηματισμών στην Ελλάδα. Οι αντάρτες ήταν αναγνωρισμένοι συμμαχικοί στρατοί. 

 

Ωστόσο, οι φόβοι της άρχουσας τάξης και των εγγλέζων ιμπεριαλιστών για το τι θα γίνει στην Ελλάδα με την Απελευθέρωση δεν έσβηναν. Ο Γ. Παπανδρέου διόρισε στα τέλη Αυγούστου στρατιωτικό διοικητή της Αθήνας τον Σπηλιωτόπουλο, που ήταν διοικητής της Χωροφυλακής επί Τσολάκογλου. Ο Σπηλιωτόπουλος προχώρησε στο συντονισμό και εξοπλισμό της Χ του Γρίβα (που κυκλοφορούσαν με γερμανικές ταυτότητες στη διάρκεια της Κατοχής) και λοιπών «εθνικών ομάδων» με αγγλικά όπλα και με την συνεργασία των Ταγμάτων. Πάλι τον Σεπτέμβρη, ο Γ. Παπανδρέου ικέτευε τον Τσόρτσιλ να στείλει αγγλικά στρατεύματα στην Ελλάδα πριν την οριστική αποχώρηση των Γερμανών για να βάλουν στη θέση της την Αριστερά.

 

Τα αγγλικά στρατεύματα δεν ήταν διαθέσιμα, τουλάχιστον στον αριθμό που θα προτιμούσε ο Γ. Παπανδρέου και ο Τσόρτσιλ. Στις 15 Οκτώβρη του 1944 στην Αττική βρίσκονταν μόλις 400 Βρετανοί στρατιώτες –οι 200 περίπου πήραν θέσεις μέσα στην Αθήνα. Ακόμα και αυτή η μικρή παρουσία, ωστόσο, αναπτέρωσε το ηθικό των «εθνικιστών». Ομάδες ασφαλιτών, δωσίλογων του «ΕΔΕΣ Αθήνας» είχαν οχυρωθεί σε ξενοδοχεία πέριξ της Ομόνοιας και δεν δίσταζαν να ανοίγουν πυρ. Όπως λέει μια έκθεση της Αστυνομίας: «Περί τις 12.30 κατήρχετο της οδού Πανεπιστημίου διαδήλωσις του ΕΑΜ συναντηθείσα με ομάδα του ΕΔΕΣ προ του ξενοδοχείου Ερμής. Εις το σημείον τούτο ερίφθησαν πυροβολισμοί και χειροβομβίδες». 

 

Ο κόσμος προσπάθησε να βάλει φωτιά στο ξενοδοχείο. Τον εμπόδισε προσωπικά ο Μπαρτζιώτας, γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης του ΚΚΕ με την υπόσχεση ότι οι «Σύμμαχοι» θα τους τιμωρήσουν. Πράγματι οι «Σύμμαχοι» ήρθαν με θωρακισμένα αυτοκίνητα και φορτηγά και μετέφεραν τους φονιάδες σε ασφαλέστερη τοποθεσία. 

 

Ο Γ. Παπανδρέου έφτασε με τους υπουργούς του και τους βρετανούς επίσημους στις 16 Οκτώβρη και τα πλοία που τους μετέφεραν έδεσαν στον Πειραιά. Όμως δεν αποβιβάστηκαν. Ούτε την επόμενη μέρα. Χρειάστηκε η επίσκεψη του Γ. Ζεύγου, υπουργού της κυβέρνησης και μέλους του ΠΓ του ΚΚΕ ο οποίος ενημέρωσε για την ανακοίνωση που είχε βγάλει η ηγεσία του κόμματος καλώντας το λαό της Αθήνας να καλωσορίσει την κυβέρνηση και τους Συμμάχους, για να πειστεί ο «πρωθυπουργός της απελευθερώσεως» και οι εγγλέζοι επίσημοι να αποβιβαστούν.

 

Ο κινηματογραφικός φακός που απαθανάτισε τις επίσημες τελετές της επόμενης μέρας, 18 Οκτώβρη, δεν αποκαλύπτει αυτές τις εντάσεις. Όμως, στην ιστορία έχει μείνει η συγκέντρωση στο Σύνταγμα που ακολούθησε την δοξολογία στη Μητρόπολη.

Όταν ο Γ. Παπανδρέου ανέβηκε στην εξέδρα που είχε στηθεί απέναντι από τον Άγνωστο Στρατιώτη, διακοπτόταν συνεχώς από το σύνθημα «Λαοκρατία! Λαοκρατία!». Εκνευρισμένος, αναγκάστηκε να πει τη φράση που έχει μείνει στην ιστορία: «Πιστεύωμεν και εις την Λαοκρατίαν!» και μετά ζεσταμένος από τα χειροκροτήματα υποσχέθηκε ότι «θα κάμωμεν και Λαοκρατίαν!». Λίγες μέρες πριν είχε ζητήσει από τον Τσόρτσιλ να του στείλει στην Ελλάδα «επιβλητικές δυνάμεις» γιατί «τα πολιτικά μέσα διά την αντιμετώπισιν της κρισίμου καταστάσεως δεν ήσαν πλέον επαρκή».

 

Το συγκεντρωμένο πλήθος ξέσπασε σε χειροκροτήματα. Όμως, οι ρητορικές νίκες ενός έμπειρου πολιτικού των κοινοβουλευτικών εδράνων, δεν μπορούσαν να εξαφανίσουν το ταξικό χάσμα που είχαν ανοίξει οι αγώνες και οι θυσίες της Κατοχής. Από μια διαφορετική πλευρά, το ίδιο πρόβλημα αντιμετώπιζαν και οι ηγεσίες του κινήματος. 

Υπάρχει μια άλλη φωτογραφία, τραβηγμένη δυο-τρεις βδομάδες μετά: σε ένα από τα ατελείωτα συλλαλητήρια τα πλακάτ των διαδηλωτών απαιτούν: «Να τιμωρηθούν οι προδότες» και «Να ανοίξουν τα κλειστά εργοστάσια». Οι πατριωτικοί πανηγυρισμοί δεν μπορούσαν να συγκολλήσουν τα αντίθετα ταξικά συμφέροντα.

Ο Θανάσης Χατζής ήταν στέλεχος του ΚΚΕ και γραμματέας του ΕΑΜ από την ίδρυσή του μέχρι το καλοκαίρι του 1944. Μας έχει αφήσει ένα σημαντικό ιστορικό έργο για την Αντίσταση, τέσσερις τόμους με τίτλο «Η Νικηφόρα Επανάσταση που Χάθηκε». Ξεκινάει τον τέταρτο τόμο με ένα κεφάλαιο που έχει τίτλο «Δυαδική εξουσία». 

 

Περιγράφει τον ένα πόλο, τον «πυρήνα της αντεπανάστασης» όπως τον αποκαλεί και σωστά: 

«Μαζί με τον πυρήνα της αντεπανάστασης, που καλυπτόταν κάτω από το μανδύα της ‘συνταγματικής’ και ‘νόμιμης’ εξουσίας, αναγνωρισμένης απ’ όλους τους κατά τεκμήριο εκφραστές της λαϊκής θέλησης στο εσωτερικό και από τους συμμάχους, μεταφέρθηκε από το εξωτερικό στην Αθήνα και το κέντρο των πολιτικών ζυμώσεων. Όλοι οι ‘εξ’ επαγγέλματος’ πολιτικοί της παλιάς προμεταξικής εποχής, άνθρωποι γερασμένοι, ξεκομμένοι απ’ τη ζωή, ξεχασμένοι από φίλους και εχθρούς, άνθρωποι που κοιμήθηκαν τη μέρα της φασιστικής επιβολής, ξύπνησαν και έσπευσαν στο κέντρο της Αθήνας. Δίπλα τους οι νέοι φωστήρες, αμύντορες του αστικού καθεστώτος, με περγαμηνές πρακτοριακής δράσης στο πλευρό των Άγγλων ή και των Γερμανών, αλλά πάντα για να συντρίψουν τον κομμουνισμό, και όλοι τώρα ‘σύμμαχοι των συμμάχων’. Όλοι αυτοί, παλιοί και νέοι, σωτήρες του κοινωνικού καθεστώτος, έχουν την ψευδαίσθηση πως αποτελούν την ‘εθνική ηγεσία’ που χρειάζεται ο τόπος και αποτελούν εγγύηση για την πραγματοποίηση της ‘Μεγάλης Ιδέας’.» 

 

Ο Χατζής κάνει τη διεισδυτική παρατήρηση ότι αυτός ο πόλος αδυνατούσε να ανασυγκροτήσει τα παλιά κόμματα ή να φτιάξει νέα. Οι καπιταλιστές συνέχιζαν να έχουν την οικονομική εξουσία, αλλά οι τρόποι που τους εξασφάλιζαν την «κοινωνική συναίνεση», το κράτος και τα κόμματά τους, είχαν δεχτεί συντριπτικά πλήγματα στη διάρκεια της Κατοχής και της Αντίστασης. «Μόνο οι Άγγλοι», δηλαδή ο βρετανικός ιμπεριαλισμός, «ήξεραν καλά που βαδίζουν και τι ακριβώς θέλουν». 

 

Ο άλλος πόλος της δυαδικής εξουσίας, ήταν η ΕΑΜική Αντίσταση και το πυκνό, τεράστιο δίκτυο των οργανώσεών της. Την στιγμή της απελευθέρωσης ο ΕΛΑΣ διέθετε 76.350 άνδρες (και κάμποσες γυναίκες) στον «ενεργό ΕΛΑΣ» και 43.000 στον «εφεδρικό». Στην πανελλαδική συνδιάσκεψη του ΕΑΜ που έγινε στις αρχές Σεπτέμβρη του 1944 ανακοινώθηκε ότι ο αριθμός των μελών του ξεπερνούσε το 1,7 εκατομμύρια. Ακόμα κι αν αυτοί οι αριθμοί είναι «φουσκωμένοι», η πραγματικότητα αποδείκνυε την τεράστια οργανωμένη επιρροή του ΕΑΜ και του ΚΚΕ (400.000 μέλη).

Στην πραγματικότητα από τα μέσα του 1943 άρχισε να διαμορφώνεται ένα κράτος της Αντίστασης, η «Ελεύθερη Ελλάδα». Τον Μάρτη του 1944, βρήκε τη «θεσμική» έκφρασή του στην Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) την «Κυβέρνηση του Βουνού». Πουθενά στην Ευρώπη, όσο μαζική κι αν είχε γίνει η Αντίσταση από το 1943 και μετά, δεν υπήρχε κάτι ανάλογο.

Η μόνη εξαίρεση ήταν η Γιουγκοσλαβία. Όμως, στην Ελλάδα, σε αντίθεση με ότι συνέβαινε στη Γιουγκοσλαβία, το βάρος του εργατικού κινήματος ήταν καθοριστικό για την πορεία της Αντίστασης. 

 

Το πρόβλημα ήταν ότι οι εργάτες της Αθήνας και γενικότερα ο κόσμος που είχε ριζοσπαστικοποιηθεί και οργανωθεί στην Αντίσταση, δεν είχαν τους μηχανισμούς για να ελέγξουν την ηγεσία τους και τις επιλογές της. Οι αλλεπάλληλοι συμβιβασμοί, η Συμφωνία του Λιβάνου, η είσοδος στην κυβέρνηση Παπανδρέου, η Συμφωνία της Καζέρτας, προκαλούσαν δυσαρέσκεια, ανησυχία, αντιρρήσεις. Όμως, έμειναν εκεί. Η ηγεσία του κινήματος ένιωθε αυτή την πίεση. 

 

Αλλά η πίεση δεν αρκούσε για να την κάνει να αλλάξει πολιτική. Στην Ρωσία του 1917, οι εργάτες/τριες και οι φαντάροι είχαν δημιουργήσει τα δικά τους όργανα εξουσίας, τα σοβιέτ. Η ηγεσία τους πέρασε για μήνες στα χέρια κομμάτων που υποστήριζαν το συμβιβασμό με τους καπιταλιστές, τη συνέχιση του ιμπεριαλιστικού πολέμου και συμμετείχαν στην ίδια κυβέρνηση με τους αστούς, που ήθελαν να περάσουν τα σοβιέτ από μαχαίρι. Όμως, εκεί, οι εργάτες μπορούσαν να ανακαλέσουν ανά πάσα στιγμή τους αντιπροσώπους τους και να τους αντικαταστήσουν με άλλους, από κόμματα που ήθελαν να πάει η επανάσταση μέχρι τη νίκη. Στην Ελλάδα του 1944, η ηγεσία της Αριστεράς είχε κάνει ό,τι περνούσε από το χέρι της για να μην εμφανιστούν τέτοια όργανα. Και δεν υπήρχε ένα μπολσεβίκικο κόμμα που θα έπαιρνε πάνω του αυτό το καθήκον. 

---

\r\n

Σε όλη την Ευρώπη

\r\n

Η Αθήνα δεν ήταν απλά «το κέντρο των πολιτικών ζυμώσεων». Ήταν το κέντρο της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας της άρχουσας τάξης.  Κι ο βρετανικός ιμπεριαλισμός γνώριζε πολύ καλά ότι το μέλλον των συμφερόντων του δεν θα κρινόταν στις κορυφές της Πίνδου, αλλά στους δρόμους της πρωτεύουσας. 

 

Συχνά ακούγεται η άποψη ότι η ηγεσία του ΚΚΕ έκανε ό,τι έκανε επειδή δεν είχε περιθώρια να πάει μακρύτερα. Η άρχουσα τάξη είχε δυνάμεις και επιρροή σε άλλα κοινωνικά στρώματα, λέει αυτή η άποψη, και ετοιμαζόταν να προστατέψει την εξουσία και τον πλούτο της. Αυτό είναι σωστό. Όμως, αυτό έκανε αναγκαία την ανατροπή της.

 

Το «κλειστά εργοστάσια» έπρεπε «να ανοίξουν». Ποιος θα τα άνοιγε; Οι ανίσχυροι υπουργοί της Αριστεράς ή το εργατικό κίνημα; Οι αγρότες χρειάζονταν γέννημα, εφόδια, μεταφορικά δίκτυα. Ποιος θα τους τα παρείχε; Στις βδομάδες που ακολούθησαν την Απελευθέρωση, στους δρόμους της Αθήνας υπήρχαν αφίσες του ΕΑΜ που ζητούσαν «λαϊκά δικαστήρια για τους προδότες» τους συνεργάτες των ναζί. Ποιος θα τα συγκροτούσε αυτά τα δικαστήρια; 

Όλα τα καυτά ζητήματα που θέτονταν επί τάπητος με την Απελευθέρωση, περιστρέφονταν γύρω από το ζήτημα της εξουσίας. Τα ίδια διλήμματα έμπαιναν με διαφορετικούς τρόπους σε όλη την Ευρώπη.

 

Ο Κλαούντιο Παβόνε, ιστορικός της Ιταλικής Αντίστασης, σε ένα σημείο του έργου του «Una guerra civile», αναφέρει τη δυσπιστία κάποιων γαριβαλδινών ανταρτών (των σχηματισμών που είχε ιδρύσει το ΚΚΙ) για την «γραμμή» της συνεργασίας με τους Εγγλέζους. «Δεν βλέπεις τι κάνουν στην Ελλάδα;» ήταν το επιχείρημα που πρόβαλε ένας από αυτούς. Η συζήτηση έγινε τον Δεκέμβρη του 1944, όταν τα αγγλικά τανκς και τα αεροπλάνα αιματοκυλούσαν την Αθήνα της Αντίστασης. 

Τον Οκτώβρη του 1944 η βασιλική κυβέρνηση που είχαν φέρει μαζί τους οι Άγγλοι στις Βρυξέλες, διέταξε τον αφοπλισμό της βελγικής Αντίστασης. Όπως έγινε και στην Ελλάδα δυο μήνες μετά, η Αριστερά αρνήθηκε να αφοπλιστεί με τους όρους που έβαζε η κυβέρνηση. Στις 25 Νοέμβρη τα βρετανικά στρατεύματα και η αστυνομία άνοιξαν πυρ σε μια μαζική συγκέντρωση διαμαρτυρίας στις Βρυξέλες τραυματίζοντας δεκάδες διαδηλωτές.

Μια επαναστατική ανατροπή στην Ελλάδα θα είχε τεράστιο αντίκτυπο σε όλη την ρημαγμένη από τον πόλεμο Ευρώπη. Όμως, παντού οι ηγεσίες των Κομμουνιστικών Κομμάτων που ουσιαστικά μονοπωλούσαν την Αριστερά, επέλεγαν την πολιτική της ταξικής συνεργασίας και της απόλυτης συνεργασίας με τους «μεγάλους Συμμάχους». Είχαν από καιρό απορρίψει τη δυνατότητα της εργατικής τάξης να πάρει με τα δικά της χέρια την εξουσία.

 

Τον Ιούνη του 1941 ο επαναστάτης Παντελής Πουλιόπουλος πρόβλεπε από τη φυλακή της Ακροναυπλίας: «Το πρώτο επαναστατικό \'ξέφωτο\' και η πρώτη νέα επαναστατική εξόρμηση των μαζών μπορεί ν\' αρχίσει στην Ευρώπη κι από τα Βαλκάνια».

 

Και ένα μήνα μετά, τον Ιούλη του 1941, έγραφε: «Το προλεταριάτο αρχίζει να σηκώνει κεφάλι και πάλι. Τα τανκς και τα στούκας του Χίτλερ, οι μεραρχίες και οι καραμπινιέροι του Μουσολίνι, οι νέοι Μανιαδάκηδες και Τσολάκογλου, όλες αυτές οι σειρές αλυσίδας που ‘χουν ζώσει τη χώρα δεν στάθηκαν ικανές να κρατήσουν καθηλωμένο το προλεταριάτο και τις άλλες καταπιεζόμενες μάζες και να τις υποχρεώσουν να δεχθούν αδιαμαρτύρητα την κατάσταση που δημιούργησαν με τον πόλεμό τους οι Αγγλοι, οι Ιταλο-γερμανοί και ντόπιοι εκμεταλλευτές και τα μέτρα για τους πολεμικούς του Αξονα και τα συμφέροντα της ελληνικής μπουρζουαζίας... Δεν θα μπορέσουν να πνίξουν το ξέσπασμα της αγανάκτησης των μαζών που άρχισε κιόλας».

 

Το 1944 ο Πουλιόπουλος ήταν νεκρός, εκτελέστηκε τον Ιούνη του 1943. Η τραγωδία της Αριστεράς, στην απελευθέρωση και μετά, ήταν ότι είχε στην ηγεσία της Ζεύγους, Μπαρτζιώτες και Ζαχαριάδηδες κι όχι Πουλιόπουλους.