Ο Εντουαρντ Μπερνστάιν, ένας από τους βασικούς ηγέτες του κόμματος, είχε ήδη στα «Προβλήματα Σοσιαλισμού» διατυπώσει για πρώτη φορά καθαρά την θέση ότι ο σοσιαλισμός δεν θα έρθει με ανατροπή του καπιταλισμού, αλλά σαν αποτέλεσμα κοινωνικών μεταρρυθμίσεων και σταδιακών αλλαγών μέσα στον ίδιο τον καπιταλισμό.

 

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της σύγκρουσης με αυτές τις ιδέες που ανέτρεπαν την επαναστατική παράδοση που είχαν αφήσει πίσω τους ο Μαρξ και ο Ενγκελς. Η πολεμική της, μια σειρά από άρθρα, σημειώσεις, διαλέξεις δημοσιεύτηκε ολοκληρωμένα το 1900 στο βιβλίο κοινωνική «Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση».

 

Οι ιδέες του Μπερνστάιν, που και τότε συμμερίζονταν πολλοί ακόμα στην ηγεσία του SPD, θυμίζουν σε πολλά τις θεωρίες που άνθησαν ξανά πριν 15-20 χρόνια, για την «παγκοσμιοποίηση» του καπιταλισμού που είχε βρει τρόπο να «λύνει» τα προβλήματά του μέσα από τον «εκσυγχρονισμό».

 

Ο Μπερνστάιν πίστευε ότι μια γενική κατάρρευση του καπιταλισμού γίνεται όλο και πιο απίθανη λόγω της ανάπτυξής του, καθώς το καπιταλιστικό σύστημα δείχνει όλο και μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα. Ο Mαρξ είχε κάνει λάθος: ο \"σύγχρονος\" κόσμος είχε βρει τρόπους να αποφεύγει τις οικονομικές κρίσεις (που τον είχαν ταλανίσει τις προηγούμενες δεκαετίες) μέσα από τα μονοπώλια, τις τράπεζες, τις νέες τεχνολογίες, την κρατική παρέμβαση.

 

Η παραγωγή διαφοροποιείται συνεχώς με το πιστωτικό σύστημα να διογκώνεται, οι συγκοινωνίες βελτιώνονται, νέες επιχειρήσεις κολοσσοί μαζικοποιούν την παραγωγή, νέοι κλάδοι της οικονομίας διευρύνουν τις αγορές, ο καπιταλισμός συνεχώς αναπτύσσεται. Oι ανώνυμες εταιρίες με τις μετοχές και τα χρηματιστήρια είχαν ήδη αντικαταστήσει τον παλιό καπιταλιστή-ιδιοκτήτη-αφεντικό στην κορυφή των μεγάλων επιχειρήσεων ενώ οι τραπεζικοί οργανισμοί γίνονταν τα εργαλεία συγκέντρωσης και εξάπλωσης του κεφαλαίου - αμβλύνοντας τους ανταγωνισμούς, θεωρούσε ο Μπερνστάιν.

 

Ταυτόχρονα το προλεταριάτο, μπορούσε να κερδίζει συνεχώς περισσότερα εργασιακά και δημοκρατικά δικαιώματα, υποστήριξε. Τα συνδικάτα, με τον αγώνα τους για τις αυξήσεις, περιόριζαν ολοένα και περισσότερο την εκμετάλλευση, ενώ όλο και μεγαλύτερα στρωμάτων εργατών μετακινούνται στη μεσαία τάξη.

 

Για τον Μπερνστάιν, τέλος, η αστική δημοκρατία γινόταν ολοένα και πιο “πραγματική και ουσιαστική”. Η σοσιαλιστική ανατροπή θα ερχόταν σαν αποτέλεσμα κοινωνικών μεταρρυθμίσεων μέσα από τον κοινοβουλευτικό δρόμο.

Λογικό συμπέρασμα όλων αυτών ήταν ότι το SPD θα έπρεπε να στηρίζει την καπιταλιστική συσσώρευση αφού σε τελική ανάλυση λειτουργεί προωθητικά για την υπόθεση της εργατικής τάξης, να οργανώνει ταυτόχρονα την εργατική τάξη σε συνδικάτα, ώστε οι εργαζόμενοι να αποκτούν περισσότερα δικαιώματα και τέλος να κερδίσει τις απαραίτητες πλειοψηφίες μέσα στο κοινοβούλιο ώστε να μπορέσει να επιβάλλει μεταρρυθμίσεις που σταδιακά θα οδηγήσουν στον σοσιαλισμό.  

«Στο Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση» η Ρόζα απαντάει στον Μπερνστάιν και την δεξιά πτέρυγα του SPD και στα τρία σκέλη αυτού του συλλογισμού.

H Pόζα  δεν αμφισβητούσε τις αλλαγές στον καπιταλισμό. Χρησιμοποιώντας την θεωρία του Μαρξ, εξηγούσε ότι ο καπιταλισμός είναι ένα άναρχο σύστημα που όσο αναπτύσσεται τόσο οξύνονται οι αντιθέσεις του. Θεωρούσε ότι τα μονοπώλια, η επέκταση του τραπεζικού συστήματος, η κρατική παρέμβαση, δεν εξαφανίζουν την αναρχία στην οικονομική παραγωγή που διέπει το καπιταλιστικό σύστημα. Αντίθετα απλώνουν και οξύνουν τους  ανταγωνισμούς, μεταφέροντάς τους σε παγκόσμιο επίπεδο.

 

Όπως και ο Λένιν, έβλεπε την αντίφαση, πως το μυστικό της \"επιτυχίας\" του καπιταλισμού στην αυγή του 20ου αιώνα, ο ιμπεριαλισμός, η εξάπλωση στις αποικίες που είχε δώσει μια απρόσμενη διέξοδο στα κέρδη και τις επενδύσεις των επιχειρήσεων, (όχι και τόσο) μακροπρόθεσμα θα αποδεικνυόταν ακόμα πιο καταστροφικός. Aντί να συγκρούονται ανταγωνιστικές επιχειρήσεις για την μοιρασιά της αγοράς, θα συγκρούονταν τα ραγδαία αναπτυσσόμενα κράτη, σε κολοσσιαίο επίπεδο, όπως έδειξε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, μερικά χρόνια αργότερα.

 

Eξίσου  λανθασμένη ήταν η εικόνα της σταδιακής κατάργησης της εκμετάλλευσης που ζωγράφιζε ο Mπέρνσταϊν, μέσα από τη συνδικαλιστική δράση. \"Tα συνδικάτα\", έγραφε η Pόζα, \"δεν είναι παρά η οργανωμένη αντίσταση της εργατικής δύναμης ενάντια στις επιθέσεις του κέρδους\". Tα συνδικάτα προστατεύουν τους εργάτες από τον μεταξύ τους ανταγωνισμό. H  αποστολή τους είναι να διαπραγματεύονται συλλογικά τις τιμές στις οποίες οι εργάτες θα πουλάνε την εργατική τους δύναμη. Αλλά αυτό, όσο σημαντικό και αν είναι, δεν έχει καμιά σχέση με της κατάργηση της μισθωτής εργασίας. Όσο και να ανέβουν τα μεροκάματα το αφεντικό θα συνεχίζει να είναι αυτό που ελέγχει την παραγωγή σε όλα τα επίπεδα.

 

«Ολες οι αντιθέσεις της σημερινής κοινωνίας είναι αποτέλεσμα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αν αυτός ο τρόπος παραγωγής αναπτύσσεται παρά πέρα στην μέχρι τώρα δοσμένη κατεύθυνση, τότε αναπτύσσονται παρά πέρα όλες οι συνέπειές του. Οι αντιθέσεις θα κορυφώνονται και θα οξύνονται αντί να αμβλύνονται» έγραφε η Ρόζα. Η ίδια δεν έζησε για να δει τα γραπτά της να επιβεβαιώνονται στο οικονομικό μπουμ της δεκαετίας του ’20 που πλήρωσε σκληρά η ανθρωπότητα με το κραχ του ’29, την ύφεση και ό, τι επακολούθησε την δεκαετία του ‘30.

 

Ούτε στους \"θεσμούς της δημοκρατίας\" μπορούν να στηρίζονται οι εργάτες, υποστήριζε η Pόζα. O Mπέρνσταϊν ξεχνάει, ότι η εξουσία των καπιταλιστών δεν στηρίζεται στον έλεγχο του κοινοβουλίου, του «ορνιθώνα του αστικού κοινοβουλευτισμού», όπως το ονόμαζε η Ρόζα, αλλά στον έλεγχο της οικονομίας. «Το ίδιο το γεγονός της εκμετάλλευσης δεν στηρίζεται σε κάποιο νομικό διάταγμα αλλά στο καθαρό οικονομικό γεγονός της εμφάνισης της εργατικής δύναμης σαν εμπόρευμα…»

«Οι κατά τη μορφή δημοκρατικοί θεσμοί γίνονται κατά το περιεχόμενο όργανα των συμφερόντων της κυρίαρχης τάξης. Αυτό εκδηλώνεται χειροπιαστά με το γεγονός ότι μόλις η δημοκρατία παρουσιάσει την τάση να απαρνηθεί τον ταξικό της χαρακτήρα και να μεταβληθεί σε όργανο των πραγματικών λαϊκών συμφερόντων, οι δημοκρατικές μορφές θυσιάζονται από την ίδια την μπουρζουαζία και το κράτος της».

 

Αυτόν τον «σεβασμό των κοινοβουλευτικών θεσμών», τον πλήρωσε πολύ ακριβά το γερμανικό και παγκόσμιο προλεταριάτο, αν αναλογιστεί κανείς ότι το SPD συνέχισε να δίνει όρκους πίστης σε αυτόν, ακριβώς τη στιγμή που η άρχουσα τάξη της Γερμανίας τελείωνε με την Δημοκρατία της Βαϊμάρης και παρέδιδε την εξουσία στον Χίτλερ και τους ναζί.

Για την Ρόζα, ο δρόμος για τον σοσιαλισμό δεν πέρναγε μέσα από τους διαδρόμους του κοινοβουλίου, αλλά μέσα από τον έλεγχο των μέσων παραγωγής από την εργατική τάξη και την δημιουργία των δικών της οργάνων των εργατικών συμβουλίων - ιδέες που πρόλαβε να δει να παίρνουν σάρκα και οστά στον γύρο των επαναστάσεων που πυροδότησε η Οκτωβριανή Επανάσταση.

 

 «Οποιος κηρύσσεται υπέρ της νομοθετικής μεταρρύθμισης σ’ αντικατάσταση και σε αντίθεση προς την κατάληψη της πολιτικής εξουσίας και της κοινωνικής ανατροπής, στην πραγματικότητα δεν επιλέγει έναν πιο ήρεμο, πιο ασφαλή και βραδύ δρόμο προς τον ίδιο σκοπό, αλλά έναν άλλο σκοπό…» έγραφε χαρακτηριστικά η Ρόζα.

 

Χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι η ίδια υποτιμούσε τις μεταρρυθμίσεις που καλυτερεύουν την ζωή της εργατικής τάξης μέσα στον καπιταλισμό. Υπερασπιζόταν τις μεταρρυθμίσεις, αλλά τονίζοντας ότι «η νομοθετική μεταρρυθμιστική εργασία δεν περικλείει μέσα της μια δική της ανεξάρτητη από την επανάσταση, κινητήρια δύναμη, κινείται μέσα σε κάθε ιστορική περίοδο αποκλειστικά πάνω στην γραμμή της προηγηθείσας ανατροπής…»

 

«Η πρόθεση για την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας από το προλεταριάτο πρέπει να προπορεύεται μπροστά από τον συνδικαλιστικό και τον κοινωνικό-μεταρρυθμιστικό αγώνα σαν άστρο που οδηγεί…» εξηγούσε σε άλλο σημείο. 

Στις σημερινές συνθήκες, της οικονομικής κρίσης, της φτώχειας και της ανεργίας, της όξυνσης των ανταγωνισμών και των πολέμων, της κρίσης του ιμπεριαλισμού και της άνοδος του φασισμού - τώρα που όπως λέει και το τραγούδι η Ιστορία αρχίζει να καίει σαν πυρωμένο σίδερο-  η απάντηση που έχει να δώσει  η Αριστερά στο δίλημμα μεταρρύθμιση ή επανάσταση είναι καθοριστικής σημασίας.