Ιδέες
“Κρατικός καπιταλισμός στη Ρωσία”
Στις σελίδες του βιβλίου «Ο Κρατικός καπιταλισμός στη Ρωσία» μπορεί να βρει κανείς όλα τα επιχειρήματα που μπορούν να απαντήσουν στην ιδεολογική επίθεση ότι ο «σοσιαλισμός οδήγησε στην καταστροφή» και ανήκει στο παρελθόν. Ο Τόνυ Κλιφ υποστηρίζει ότι ήδη από το 1928-29 στην Ρωσία παύει να υπάρχει η οποιαδήποτε μορφή εργατικού κράτους και στην θέση του αρχίζει να χτίζεται ένας γραφειοκρατικός κρατικός καπιταλισμός.
\r\n\r\n \r\n \r\n \r\n \r\n \r\n \r\n \r\n \r\n \r\n \r\n \r\n \r\n
Δεν ήταν ούτε ο πρώτος ούτε ο μόνος που μίλησε για τον καταστροφικό ρόλο της γραφειοκρατίας στην μετεπαναστατική Ρωσία. Ο Λένιν (μιλώντας για τα συνδικάτα) πρώτος επεσήμανε ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’20 ότι: «Το σημερινό κράτος μας είναι εργατικό κράτος με γραφειοκρατική παραμόρφωση. Είναι τέτοιο που το γερά οργανωμένο προλεταριάτο πρέπει να προστατεύει τον εαυτό του ενάντια στο κράτος και πρέπει να χρησιμοποιήσουμε αυτές τις εργατικές οργανώσεις για να προστατέψουμε τους εργάτες από το ίδιο τους το κράτος…».
\r\nΜετά τον Λένιν, ο Τρότσκι -μέσα από μια σειρά έργων συγκρίνοντας λόγια και έργα των πρώτων χρόνων της επανάστασης με τα χρόνια της σταλινικής αντεπανάστασης- ανέλυσε περαιτέρω την ΕΣΣΔ σαν ένα εκφυλισμένο εργατικό κράτος. Ένα κράτος, δηλαδή, που ενώ η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής μέσα από την εθνικοποίηση της παραγωγής παρέμενε στην εργατική τάξη, η διαχείρισή τους είχε περάσει στα χέρια του στρώματος της γραφειοκρατίας με κύριο πολιτικό εκφραστή τον Στάλιν. Πίστευε επίσης ότι ο επερχόμενος δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος θα οδηγούσε σε νέο κύμα επαναστάσεων και μια τελευταία ευκαιρία για την εργατική τάξη στην ΕΣΣΔ με μια πολιτική επανάσταση να τσακίσει την γραφειοκρατία και να πάρει ξανά την πολιτική εξουσία στα χέρια της.
\r\nΟ Τρότσκι δολοφονήθηκε από πράκτορα του Στάλιν στο ξεκίνημα του πολέμου και δεν έζησε για να διαπιστώσει ότι τελικά κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Ο Κλιφ, τροτσκιστής ο ίδιος, προσπαθώντας αμέσως μετά τον πόλεμο να λύσει την αντίφαση στην θεωρία του εκφυλισμένου εργατικού κράτους κατέληξε να διατυπώσει την θεωρία του γραφειοκρατικού κρατικού καπιταλισμού.
\r\nΈχοντας δει μόλις τα ρώσικα τανκς να εγκαθιδρύουν τον «σοσιαλισμό» καταλαμβάνοντας την μια μετά την άλλη τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και έχοντας στο μυαλό του την βάση της μαρξιστικής θεωρίας ότι «η απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι έργο της ίδιας» έθεσε το ερώτημα “Μπορεί ένα κράτος που δεν ελέγχεται από τους εργάτες να είναι ένα εργατικό κράτος;”
\r\n«Πατώντας πάνω στις πλάτες ενός γίγαντα» όπως συνήθιζε να λέει για τον Τρότσκι, ο Κλιφ μέσα από πλήθος επίσημα οικονομικά στοιχεία και συγκριτικούς πίνακες αποδεικνύει πώς η γραφειοκρατία μετατράπηκε σε τάξη, έγινε ο συλλογικός ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής και ταυτόχρονα μια κυρίαρχη τάξη με απόλυτη εξουσία, ενώ η εργατική τάξη και οι μεγάλες αγροτικές μάζες της Ρωσίας υπέστησαν άγρια εκμετάλλευση και καταπίεση.
\r\nΟ Κλιφ αναλύει πώς η εθνικοποίηση της παραγωγής και οι μεγάλοι ρυθμοί ανάπτυξης στην ΕΣΣΔ δεν σήμαιναν σοσιαλισμό. Γράφει χαρακτηριστικά: \"Από σοσιαλιστική άποψη, το αποφασιστικό κριτήριο δεν είναι η αύξηση της παραγωγής, καθ\' αυτή, αλλά οι κοινωνικές σχέσεις που συνοδεύουν αυτή την τρομακτική ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Συνοδεύεται ή όχι (αυτή η ανάπτυξη) από μια καλυτέρευση της οικονομικής θέσης των εργατών, αυξάνει ή όχι η πολιτική τους δύναμη, ενισχύει ή όχι τη δημοκρατία, μειώνει ή όχι την οικονομική και κοινωνική ανισότητα, και τέλος περιορίζει ή όχι την κρατική καταπίεση; Αυτά είναι τα βασικά σοσιαλιστικά κριτήρια για την οικονομική ανάπτυξη. Η βιομηχανική ανάπτυξη είναι σχεδιασμένη και αν ναι, από ποιον και για το συμφέρον ποιών;\"
\r\n\r\n
\r\nΓραφειοκρατία
\r\nΟ Κλιφ απαντάει ξεκάθαρα σε αυτό το ερώτημα: από την γραφειοκρατία-τάξη και για το δικό της συμφέρον. Οι διευθυντές των εργοστασίων, οι στρατιωτικοί, τα ανώτερα κομματικά στελέχη αναδείχθηκαν σε μια νέα άρχουσα τάξη που βάλθηκε να πετύχει ό, τι πέτυχε η Αγγλία σε 200 χρόνια, μέσα σε μια 20ετία. Με δουλειά με το κομμάτι, τσακισμένους μισθούς, απάνθρωπα ωράρια, αφανισμό αγροτικών πληθυσμών, καταναγκαστική εργασία - «όπως ο καπιταλισμός στα πρώτα του βήματα μεταχειρίστηκε με απάνθρωπη κτηνωδία τους εργάτες, το ίδιο έκανε και η ρώσικη γραφειοκρατία εφαρμόζοντας την μεγαλύτερη δυνατή αποτελεσματικότητα στην καταπίεσή της».
\r\nΗ άκρατη συσσώρευση του κεφαλαίου στον κρατικό καπιταλισμό πήγαινε χέρι-χέρι με το άλλο στοιχείο που ο Μαρξ περιέγραφε, σαν αλληλένδετο με τη συσσώρευση, συστατικό του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, τον ανταγωνισμό. Τον ανταγωνισμό όχι μέσα από την ύπαρξη συγκρουόμενων καπιταλιστών στο εσωτερικό του κράτους όπως στην Δύση, αλλά μέσα από τη συμμετοχή του σε ένα παγκόσμιο σύστημα ανταγωνιστικών συμφερόντων συνδεδεμένων με παντοδύναμα κράτη, όπως είχε αναλυθεί εκτεταμένα ο ιμπεριαλισμός, η τελευταία φάση του καπιταλισμού από τον Λένιν και τον Μπουχάριν:
\r\n«Οι σταλινικές αποφάσεις παίρνονται με βάση παράγοντες που βρίσκονται έξω από κάθε δικό τους έλεγχο και συγκεκριμένα την παγκόσμια οικονομία και τον παγκόσμιο ανταγωνισμό. Απ’ αυτή την άποψη, το ρώσικο κράτος βρίσκεται στην ίδια θέση με τον ιδιοκτήτη μιας καπιταλιστικής επιχείρησης που ανταγωνίζεται τις άλλες επιχειρήσεις».
\r\nΟ Κλιφ είδε ότι ο κρατικός καπιταλισμός υπόκειται στις ίδιες αντιφάσεις που περιέγραψε ο Μαρξ τον 19ο αιώνα. Με αυτόν τον τρόπο κατάφερε από το 1948 κιόλας να προβλέψει με σαφήνεια την βαθιά επερχόμενη κρίση στην οποία θα έμπαινε ο κρατικός καπιταλισμός μετά από τριάντα χρόνια προσπαθώντας ανεπιτυχώς μέσα από γιγάντιους εξοπλισμούς και διαστημικά επιτεύγματα να ανταγωνιστεί τους καπιταλισμούς της Δύσης.
\r\nΜια κρίση που άρχισε στα τέλη της δεκαετίας του ’70, συνεχίστηκε με την προσπάθεια ενός τμήματος της γραφειοκρατίας να ανοιχτεί στην παγκόσμια αγορά μπας και επιβιώσει και τέλειωσε με την τελική κατάρρευση της ΕΣΣΔ και όλων των χωρών του ανατολικού μπλοκ μέσα από εξεγέρσεις άγριες ή ειρηνικές - αλλά και αλλαγής πλεύσης των γραφειοκρατών που από ανώτατα στελέχη του κόμματος σε μια νύχτα γίνανε οι νέοι ιδιοκτήτες των ιδιωτικοποιημένων επιχειρήσεων.
\r\nΤην δεκαετία του ’80 και του ’90, η θεωρία του κρατικού καπιταλισμού βοήθησε ένα κομμάτι της Αριστεράς να παραμείνει όρθιο, όχι μόνο γιατί δεν βυθιζόταν στην απογοήτευση ότι τάχα αυτό που καταρρέει είναι ο «σοσιαλισμός», αλλά και γιατί θεωρούσε την κρίση του κρατικού καπιταλισμού σαν κομμάτι της παγκόσμιας κρίσης του καπιταλισμού - μπορούσε έτσι να προβλέπει ότι η κρίση που ξεκίνησε στην Ανατολή έρχεται και στην Δύση.
\r\nΣήμερα που η κρίση είναι παντού και ένα μεγάλο κομμάτι κόσμου αναζητεί μια νέα προοπτική, ο «Κρατικός καπιταλισμός στην Ρωσία» εξακολουθεί να είναι ένα χρήσιμο εργαλείο απέναντι στις χρεοκοπημένες ιστορικά απαντήσεις είτε της ελεύθερης αγοράς, είτε του καπιταλισμού «με ανθρώπινο πρόσωπο», είτε της επιστροφής σε καθεστώτα που όπως και αν λέγονταν ουδεμία σχέση με τον σοσιαλισμό είχαν.
\r\nΤο βιβλίο εμφανίστηκε σε πολυγραφημένη μορφή τον Ιούνη του 1948 με τίτλο «Η φύση της σταλινικής Ρωσίας» και, πριν από ακριβώς 40 χρόνια το 1974 εκδίδεται για πρώτη φορά στα αγγλικά με τον τίτλο «Κρατικός Καπιταλισμός στη Ρωσία». Θα κυκλοφορήσει σε πολλές γλώσσες. Στα ελληνικά για πρώτη φορά το 1983, με επανεκδόσεις το 1991 και το 2006 από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο.
\r\n