Ιδέες

«Το Κεφάλαιο» είναι ο τίτλος του διάσημου βιβλίου του Μαρξ, και αντηχεί στο βιβλίο «Το Κεφάλαιο στον 21ο αιώνα», του Τομά Πικετί, ενός διάσημου συμβατικού Γάλλου οικονομολόγου, αλλά θα πρέπει να θυμόμαστε πάντα και τον υπότιτλο στο βιβλίο του Μαρξ, «μια κριτική στην πολιτική οικονομία». 

 

Όλα τα σημαντικά βιβλία του Μαρξ από τα μέσα του 1840 και μετά έχουν σαν υπότιτλο την κριτική στην πολιτική οικονομία. Η κριτική αυτή έχει δύο διαστάσεις, από τη μια πλευρά κριτικάρει τις αρχές και τις αντιλήψεις των προγενέστερων οικονομολόγων, ιδιαίτερα του Άνταμ Σμιθ και του Ντέιβιντ Ρικάρντο, αλλά ταυτόχρονα μέσα από την κριτική μας δίνει και μια ανάλυση για το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα, για το οποίο οι προηγούμενοι θεωρητικοί που αναφέραμε μας δίνουν μόνο αποσπασματικές όψεις. Έτσι λοιπόν ο Μαρξ προσεγγίζει το κεφάλαιο όχι σαν συμβατικός οικονομολόγος, αλλά από τη σκοπιά της επαναστατικής του ανατροπής. Αυτός είναι ο βασικός λόγος που οι αστοί οικονομολόγοι δεν θέλουν να αναφέρονται σε αυτό. 

 

 

Μερικές φορές, όμως η ίδια η πραγματικότητα αποκαλύπτει την τυφλή αυτή όψη που δεν μας δίνουν για το παγκόσμιο σύστημα. Αυτή τη στιγμή κυκλοφορεί ανάμεσα στους αστούς οικονομολόγους, ο όρος «μακρά ύφεση». Και δεν εννοούν ότι είναι μια σκληρή κρίση, όπως τη δεκαετία του ’30, αλλά ότι η ανάκαμψη από αυτή την κρίση είναι πολύ αδύναμη. Το χειρότερο μέρος της κρίσης αυτής άλλωστε συνεχίζεται στην Ελλάδα.

 

Στην Αμερική, την Αγγλία και τη δυτική Ευρώπη βλέπουμε κάποια ανάκαμψη, είναι όμως ιδιαίτερα αργή και ασθενική. Το γεγονός αυτό, έχει οδηγήσει τους αστούς οικονομολόγους να αναρωτιούνται αν υπάρχει κάποιο βαθύτερο αίτιο μέσα στο καπιταλισμό το οποίο είναι υπεύθυνο για αυτή την κατάσταση. Αυτή ακριβώς είναι η συζήτηση που ξαναφέρνει τον Μαρξ στην επικαιρότητα. 

Η θεωρία του Μαρξ για τον καπιταλισμό, μας επιτρέπει να καταλάβουμε γιατί υπάρχουν αυτές οι μακρόσυρτες κρίσεις. Σύμφωνα με την αστική πολιτική οικονομία το κεφάλαιο είναι υλικά πράγματα, όπως για παράδειγμα ένα εργοστάσιο, ένα μηχάνημα, ένα αυτοκίνητο, ή οτιδήποτε έχει υλική υπόσταση. Η ίδια άποψη υπάρχει και στο βιβλίο του Πικετί, που προσπαθεί να ασκήσει κριτική στον καπιταλισμό. Αυτή η αντίληψη για το κεφάλαιο είναι από προβληματική έως ασυνάρτητη. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, η πιο σημαντική μορφή του κεφαλαίου είναι η τεχνολογία, αφού λοιπόν, η τεχνολογία ισοδυναμεί με κεφάλαιο και αφού δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς την τεχνολογία, τότε δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς το κεφάλαιο. 

 

Ο Μάρξ επιτέθηκε σε αυτή την ιδέα, ότι δηλαδή, το κεφάλαιο είναι η τεχνολογική μορφή που αυτό παίρνει. Η αντίληψη του Μαρξ για το κεφάλαιο είναι ριζικά διαφορετική, για το Μαρξ, το κεφάλαιο είναι κυρίως κοινωνική σχέση, μια ανταγωνιστική κοινωνική σχέση που στηρίζεται πάνω στην ταξική εκμετάλλευση. Μια από τις βασικές διακρίσεις που κάνει ο Μαρξ είναι ανάμεσα στις σχέσεις παραγωγής και τις δυνάμεις παραγωγής. Οι δυνάμεις παραγωγής περιλαμβάνουν τα υλικά μέσα, όπως για παράδειγμα, την τεχνολογία. Οι σχέσεις παραγωγής, είναι οι σχέσεις οικονομικής εξουσίας μέσα από τις οποίες αξιοποιούνται οι δυνάμεις παραγωγής.

 

Αυτές οι σχέσεις εξουσίας σε κάθε ταξική κοινωνία και ειδικά στον καπιταλισμό είναι σχέσεις ταξικής εκμετάλλευσης. Για αυτό είναι σημαντικό να αντιλαμβανόμαστε το κεφάλαιο ως κοινωνική σχέση. Γιατί πολύ απλά, αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να κρατήσουμε την τεχνολογία χωρίς να είμαστε υποχρεωμένοι να κρατήσουμε την εκμετάλλευση. 

 

Ας εξετάσουμε πιο προσεκτικά την ιδέα ότι το κεφάλαιο είναι κοινωνική σχέση, η πρώτη διάστασή της είναι αυτό που ονομάζεται

οριζόντια σχέση ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία κι έχει να κάνει με την ιδιότητα του κεφαλαίου να εξαπλώνεται. Καπιταλιστής είναι ο «τυχερός» εκείνος άνθρωπος που μπορεί να ξεκινήσει με ένα μικρό κομπόδεμα και να το αυξήσει. Ο Μαρξ αναρωτιέται από πού προέρχεται η επέκταση αυτή και η απάντηση που δίνει είναι η εκμετάλλευση. Οι εργάτες το μόνο που έχουν να πουλήσουν για να επιβιώσουν είναι η εργατική τους δύναμη, δηλαδή η δυνατότητά τους να εργάζονται για κάποιον άλλο, κι αυτό οδηγεί τελικά στην εκμετάλλευση τους από την κοινωνική σχέση του κεφαλαίου. Στην ίδια την διαδικασία παραγωγής, οι εργάτες παράγουν αξία μεγαλύτερη από αυτή που πληρώνονται (με την μορφή του μισθού). Η αξία αυτή είναι και η πραγματική πηγή της επέκτασης του κεφαλαίου. 

 

Η δεύτερη διάσταση του κεφαλαίου ως κοινωνική σχέση, είναι η οριζόντια σχέση μεταξύ διαφορετικών κεφαλαίων. Είναι αυτό που ο Μαρξ λέει, ότι το κεφάλαιο υπάρχει μόνο με την μορφή πολλών κεφαλαίων. Η τάξη των καπιταλιστών δεν είναι ενιαία, είναι εσωτερικά διαιρεμένη. Υπάρχει ανταγωνισμός ανάμεσα στους εργάτες, αλλά υπάρχει και ανάμεσα στους καπιταλιστές. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ένας διαρκής αγώνας δρόμου για το ποιος καπιταλιστής θα πάρει το μεγαλύτερο κομμάτι του κέρδους από το σύνολο της υπεραξίας που παράγουν οι εργάτες. Είναι «εχθροί αδελφοί» όπως το θέτει ο Μαρξ. 

 

Η πιο σημαντική μορφή του κεφαλαίου ως κοινωνική σχέση είναι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στην εργατική τάξη και τους καπιταλιστές. Ο Μαρξ λέει ότι όταν υπάρχει απειλή από την πλευρά των εργατών οι καπιταλιστές ενώνονται σαν μια γροθιά. Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στον ανταγωνισμό και την εκμετάλλευση καθώς και η δυναμική που δημιουργούν, είναι αυτό που μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τον καπιταλισμό. 

 

 

Μια άλλη πολύ σημαντική ιδέα στο έργο του Μαρξ είναι η συσσώρευση. Ο καπιταλισμός είναι διαφορετικός σε σχέση με όλα τα προηγούμενα ταξικά συστήματα. Οι παλιότερες άρχουσες τάξεις, κατανάλωναν ό,τι μπορούσαν να αρπάξουν από τους δουλοπάροικους ή τους σκλάβους. Οι καπιταλιστές, αντίθετα, καταναλώνουν μόνο ένα κομμάτι από αυτά που υπεξαιρούν. Το μεγαλύτερο κομμάτι του κέρδους τους το χρησιμοποιούν για να το επενδύσουν και πάλι στην παραγωγή. 

 

Ένας καπιταλιστής που θα αποφάσιζε να μην επενδύσει, θα βρεθεί να παράγει με πολύ ακριβότερο τρόπο από ότι οι ανταγωνιστές του και τελικά θα χρεωκοπήσει. Ο Μαρξ λέει ότι η συσσώρευση είναι αυτό που αναγκάζει το κεφάλαιο να συμπεριφέρεται ως τέτοιο. Ο ανταγωνισμός σπρώχνει όλους τους καπιταλιστές να επενδύουν και αυτό οδηγεί συνολικά την οικονομία στην ανάπτυξη και τον καπιταλισμό στη δυναμική που παρουσιάζει ως σύστημα. Γιατί ο καπιταλισμός αναπτύσσει τις παραγωγικές δυνάμεις μέσα στο πλαίσιο των ανταγωνιστικών παραγωγικών σχέσεων. Και αυτό δημιουργεί αυτό που ο Μαρξ ονομάζει «πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους». 

 

Στη διαδικασία της συσσώρευσης, οι καπιταλιστές έχουν την τάση να επενδύουν περισσότερα σε μηχανήματα από ότι σε μισθούς για εργαζόμενους. Με αυτό τον τρόπο οι καπιταλιστές αυξάνουν την παραγωγικότητα της εργασίας, κάνοντας τον κάθε εργάτη πιο παραγωγικό από πριν. Έτσι με την πάροδο του χρόνου ο κάθε εργάτης χρησιμοποιεί ολοένα και περισσότερα και πιο περίπλοκα μηχανήματα. Επειδή, όμως, η πηγή των κερδών είναι η ανθρώπινη εργασία, η αύξηση της επένδυσης ισοδυναμεί με την μείωση της πηγής του κέρδους (ως ποσοστό της συνολικής επένδυσης). Αυτό ουσιαστικά σημαίνει ότι το ποσοστό του κέρδους πέφτει. 

 

 Οι καπιταλιστές, όμως, επενδύουν για να έχουν κέρδη, και όταν το ποσοστό του κέρδους που προσδοκούν να έχουν από μια επένδυση είναι κάτω από ένα όριο, σταματούν τελικά να κάνουν επενδύσεις. Αυτό φυσικά είναι το πιο σημαντικό αίτιο πίσω από τις επαναλαμβανόμενες και μακρόσυρτες κρίσεις του καπιταλισμού. Ο Μαρξ δεν υποστηρίζει απλά ότι το ποσοστό κέρδους πέφτει, αντίθετα υποστήριζε ότι έχει μια διαρκή τάση να πέφτει. Ο λόγος που υποστήριζε ότι αυτό είναι τάση, είναι γιατί ταυτόχρονα υπάρχουν και αντίρροπες τάσεις που λειτουργούν αντισταθμιστικά και ανεβάζουν την κερδοφορία. Έτσι αν οι καπιταλιστές αναγκάσουν τους εργάτες να δουλεύουν πιο εντατικά και να παράγουν περισσότερο τότε αποσπούν περισσότερη υπεραξία και το ποσοστό κέρδους θα αυξηθεί. 

 

Ο μόνος τρόπος για να εκτονωθεί το πρόβλημα είναι να μειωθεί το κεφάλαιο, και ο πιο γρήγορος τρόπος για να μειωθεί το κεφάλαιο είναι οι κρίσεις. Οι κρίσεις είναι το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στην πτωτική στάση του ποσοστού κέρδους και τις αντίρροπες τάσεις. Η κρίση ανεβάζει την ανεργία, η αυξημένη ανεργία με τη σειρά της διευκολύνει τις περικοπές των μισθών και το στύψιμο των εργατών. Οι κρίσεις βελτιώνουν τους όρους εκμετάλλευσης των εργατών για τους καπιταλιστές. Για το Μαρξ η κρίση είναι ταυτόχρονα η ανάδειξη των αντιθέσεων του κεφαλαίου αλλά και η προσωρινή τους επίλυση.

 

Όσο όμως, γερνάει ο καπιταλισμός, ο μηχανισμός αυτός λειτουργεί όλο και πιο δύσκολα. Η συσσώρευση σε συνδυασμό με τις

κρίσεις, δημιουργούν αυτό που ο Μαρξ έλεγε συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Με άλλα λόγια το κάθε ξεχωριστό κεφάλαιο γίνεται μεγαλύτερο και αποκτά μεγαλύτερο ειδικό βάρος στο κλάδο του. Έτσι φτάνουμε σε κεφάλαια τόσο μεγάλα και σημαντικά που τα κράτη δεν μπορούν να τα αφήσουν να χρεοκοπήσουν. Σε αυτή ακριβώς την φάση βρισκόμαστε από το 1970 και μετά. Οι προοπτικές για ανάκαμψη είναι πολύ μικρές και τα αφεντικά δεν έχουν βρει διέξοδο από το τέλμα και για αυτό κάνουν το μόνο πράγμα που ξέρουν καλά, μας επιβάλουν λιτότητα. Δεν φαίνεται να υπάρχει κάποια εύκολη διέξοδος, μέσω κάποιου κοινωνικού συμβιβασμού, αντίθετα η μόνη διέξοδος είναι η επαναστατική ανατροπή του συστήματος.