Με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από την Οκτωβριανή Επανάσταση, η εταιρία New Star διοργανώνει το αφιέρωμα «100 χρόνια Οκτωβριανή Επανάσταση και Κινηματογράφος, Επιστροφή στο μέλλον», με προβολές στις αίθουσες «Αλκυονίς» & «Studio», συναυλίες και εκδηλώσεις που ολοκληρώνονται τον Δεκέμβριο 2017.

Στο αφιέρωμα φιλοξενούνται 100 σημαντικές σοβιετικές ταινίες, από τις οποίες οι 50 προβάλλονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Οι καθημερινές προβολές ξεκίνησαν στις 17/1 με το κλασικό αριστούργημα του Τζίγκα Βερτόφ «Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή», ενώ από την περασμένη βδομάδα προβάλλεται ο «Ενδέκατος χρόνος» του ίδιου.

Η New Star έχει συνηθίσει τους θεατές σε αντίστοιχα εγχειρήματα, μακριά από την εμπορικότητα και το «mainstream», αλλά αυτό το αφιέρωμα έχει ακόμα πιο ξεχωριστή σημασία καθώς τιμά την Επανάσταση που άλλαξε τη ροή της ιστορίας και φέρνει το κοινό σε επαφή με την πλούσια κινηματογραφική δημιουργία που ξεπήδησε από αυτήν.

Από τις πρώτες μέρες της νίκης του Οκτώβρη, οι κινηματογραφιστές που τάχθηκαν με τη μεριά της επανάστασης έβαλαν τον εαυτό τους σε νέα σημαντικά δημιουργικά καθήκοντα. Δεν έρχονταν από το πουθενά. Πατούσαν στην σύντομη αλλά σημαντική πορεία του καλλιτεχνικού σινεμά και στην ώθηση που έδιναν τα ρεύματα του φουτουρισμού, του σουπρεματισμού και κυρίως του κονστρουκτιβισμού, που υμνούσε την υλικότητα, τη δύναμη της μηχανής και της τεχνικής και συνδύαζε την τέχνη με την τεχνική πρόοδο. Παρόλο που οι συνθήκες στη διάρκεια του πολεμικού κομμουνισμού ήταν εξαιρετικά δύσκολες (τα στούντιο είχαν καταρρεύσει, τα αστέρια του ρώσικου σινεμά είχαν φύγει στο εξωτερικό) και η οικονομική κατάσταση δεν επέτρεπε ούτε καν την προμήθεια του σελλουλόιντ, της ζελατίνης που τυλιγόταν στην κινηματογραφική μηχανή, πολλοί καλλιτέχνες εντάχθηκαν στο κόμμα των Μπολσεβίκων και υπηρέτησαν έμπρακτα την επανάσταση. Οργανώθηκαν αποστολές, τα «προπαγανδιστικά τρένα» που ταξίδευαν στις περιοχές όπου εξελισσόταν ο πόλεμος με τους Λευκούς και έδιναν παραστάσεις, ενημερώσεις -συνεντεύξεις τύπου υπέρ της επανάστασης με στόχο να κερδίσουν τον κόσμο με τη μεριά των σοβιέτ. Ο Τζίγκα Βερτόφ και ο Λεβ Κουλεσόφ πρωταγωνίστησαν σ’αυτές και στα «Κινο-νεντέλια», τα σοβιετικά δελτία ειδήσεων, με τα οποία αμφισβήτισαν τον κατεστημένο τρόπο παρουσίασης της επικαιρότητας και από όπου ξεπήδησε στη συνέχεια το περιοδικό «Κινοπράβντα (Κινηματογράφος –Αλήθεια)» και το «σινεμά βεριτέ».

Όταν το 1922 ξεκίνησε και πάλι η κινηματογραφική παραγωγή στην ΕΣΣΔ, δόθηκε από το σοβιετικό καθεστώς τεράστια πολιτική και υλικοτεχνική υποστήριξη στα πρωτοποριακά καλλιτεχνικά ρεύματα. Το 1919 ιδρύθηκε η Εθνική Σχολή Κινηματογράφου (η πρώτη στον κόσμο). Ο Τρότσκι δήλωνε ότι βασικός στόχος της επανάστασης ήταν «η αφύπνιση της προσωπικότητας των μαζών, αυτών που υποτίθεται ότι δεν έχουν καμιά προσωπικότητα». Κι αυτό γιατί έτσι θα αποκτήσουν τέτοια συνείδηση και αυτοπεποίθηση που δεν θα ανεχθούν την ανάδειξη οποιασδήποτε μορφής γραφειοκρατίας των λίγων φωτισμένων. Η αντίθετη εξέλιξη θα οδηγούσε στην παθητικότητα και την επανάσταση στον εκφυλισμό.

 Έτσι ενθαρρύνθηκαν προσπάθειες όπως το Πειραματικό Εργαστήρι, η «Φάμπρικα του Εκκεντρικού Ηθοποιού», αλλά και το επαναστατικό θέατρο του Βζέβολοντ Μέγιερχολντ και το σινεμά του Σεργκέι Αϊζενστάιν που επανεισήγαγε περιφρονημένες μορφές τέχνης όπως το τσίρκο, το καρναβάλι, το λαϊκό πανηγύρι. Το 1924 ο Κουλεσόφ γυρίζει το «Οι περιπέτειες του κυρίου Ουέστ στη χώρα των Μπολσεβίκων», την πρώτη ολοκληρωμένη μετεπαναστατική ταινία στην ΕΣΣΔ, που ανατρέπει με σατιρικό τρόπο τα στερεότυπα των ΜΜΕ της Δύσης για τη νεοσύστατη σοβιετική δημοκρατία.

Πειραματισμός

Ο πειραματισμός και οι πρωτοποριακές αναζητήσεις κυριάρχησαν όλη τη δεκαετία του ´’20, καθώς η κυβέρνηση των Μπολσεβίκων στήριζε και χρηματοδοτούσε αυτές τις προσπάθειες, σαν αντίβαρο στην εμπορευματοποίηση της τέχνης. Ο Αιζενστάιν είναι ο γνωστότερος από αυτή τη γενιά κινηματογραφιστών, με τη διάσημη τριλογία του που αποτελείται από τις ταινίες «Απεργία», «Θωρηκτό Ποτέμκιν» και «Οκτώβρης».  

Μέχρι σήμερα θεωρούνται από τα σημαντικότερα έργα στην παγκόσμια ιστορία του σινεμά και έχουν επηρεάσει χιλιάδες καλλιτεχνών και απλών θεατών σε όλο τον πλανήτη. Σε αυτά πρωταγωνιστές δεν είναι λαμπερά αστέρια αλλά ο «ήρωας - μάζα», οι εργάτες στην «Απεργία», οι ναύτες στο «Ποτέμκιν», ο κόσμος που κατέλαβε τα χειμερινά ανάκτορα στον «Οκτώβρη». Ο Αϊζενστάιν μπόρεσε να συλλάβει και να απεικονίσει με κινηματογραφικά μέσα την αυθόρμητη δράση των εργατών, αλλά και το ρόλο των ατόμων στην ιστορία, το ρόλο της ηγεσίας, του καταλύτη στον «Οκτώβρη».

Ένα βασικό στοιχείο που ανέδειξε το σοβιετικό σινεμά είναι η τεχνική του μοντάζ. Για τους σοβιετικούς το μοντάζ δεν είναι διαχείριση της εικόνας και της αφήγησης, ούτε κοπτοραπτική σκηνών. Είναι παραγωγή και σύνθεση ενός ολόκληρου συγκρουσιακού υλικού που πατάει μεν στην πραγματικότητα, αλλά σπάει την αφήγηση, αναδεικνύει τη σύγκρουση των ιδεών και βάζει τον θεατή να συλλογιστεί, να σοκαριστεί και να αφυπνιστεί. Οι ταινίες των Αιζενστάιν, Πουντόβκιν, Ντοβτσένκο και του Τζίγκα Βερτόφ αποτελούν τα καλύτερα δείγματα αυτής της δημιουργικής περιόδου που δυστυχώς δεν κράτησε πολύ.

Ανατροπή

Η δεκαετία του ´30 σηματοδότησε την πλήρη ανατροπή. Ο Σταλινισμός επίσημα επικράτησε το 1928, και σύντομα άρχισε να επεμβαίνει στην τέχνη με το δόγμα που έμεινε στην ιστορία σαν «Σοσιαλιστικός ρεαλισμός». 

Στη μορφή επρόκειτο για ρητή εντολή να εγκαταλειφθεί ο «Αβαντγκαρντισμός» και οι πειραματισμοί γιατί δήθεν πάσχουν από «φορμαλισμό» και δεν είναι εύληπτα στις μάζες και να υιοθετηθεί ένα ομοιόμορφο ύφος παραπλήσιο με το ρεύμα του Ρεαλισμού του 19ου αιώνα. Στην πράξη σήμανε το τέλος κάθε ελεύθερης δημιουργικότητας, την ίδρυση ενός και μοναδικού κρατικού οργανισμού κινηματογράφου, με αυστηρή γραφειοκρατική διοίκηση και σκληρή λογοκρισία. Σκοπός του κινηματογράφου έγινε η εξύμνηση των επιτευγμάτων της σοσιαλιστικής πατρίδας, η εφεύρεση εξιδανικευμένων προτύπων ηρωϊκών εργατών και η προβολή του αλάθητου του Κομμουνιστικού Κόμματος. Εδώ δεν χωρούσαν αμφιθυμίες, αντιφάσεις, ταλαντεύσεις. 

Ο «Οκτώβρης» πετσοκόφτηκε ετεροχρονισμένα για να εξαφανιστεί η φιγούρα του Τρότσκι, η επόμενη ταινία του Αϊζενστάιν, «Το λιβάδι του Μπεζίν» δεν επιτράπηκε να ολοκληρωθεί ποτέ, ο «Ιβάν ο Τρομερός» του ίδιου βγήκε στα σινεμά μετά το θάνατο του Στάλιν, το ίδιο η «Απελευθέρωση» του Ντοβτσένκο. Οι δημιουργοί έπρεπε να προσαρμοστούν ή να χαθούν στην αφάνεια. Ο Τζίγκα Βερτόφ δεν είχε καλύτερη τύχη. Είναι πια γνωστό ότι η ταινία του «Τρία τραγούδια για τον Λένιν» υπέστη χοντροκομμένη παρέμβαση από το Σταλινικό καθεστώς στο περιεχόμενο, αλλά και στην εντολή να εμφανίζεται ο Πατερούλης στο έργο! Ο Εκκ έμεινε παροπλισμένος για δεκαετίες. Ο Μέγιερχολντ εκτελέστηκε στις εκκαθαρίσεις που ακολούθησαν τις διαβόητες δίκες της Μόσχας. 

Το αφιέρωμα φιλοξενεί έργα και από αυτή την περίοδο, με πιο χαρακτηριστική την υπερπαραγωγή «Τσαπάγιεφ» των αδελφών Βασίλιεφ, μια καθαγιασμένη απεικόνηση του λαϊκού αγωνιστή κατά τα πρότυπα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού.

Με αυτό το κριτικό πνεύμα αξίζει να ιδωθούν οι ταινίες που θα προβληθούν στο αφιέρωμα για τα 100 χρόνια. Σε κάθε περίπτωση είναι ένα αξιέπαινο εγχείρημα, που αξίζει να στηριχτεί γιατί χρειάζεται και σήμερα να ξανα-ανακαλύψουμε και να συζητήσουμε για τα ζητήματα που άνοιξε η μεγάλη Ρώσικη επανάσταση, ο Λένιν, ο Τρότσκι και οι καλλιτέχνες που δούλεψαν μαζί τους.