Στις αρχές της δεκαετίας του ’60 οι αγώνες των φοιτητών για το 15% για την Παιδεία έπαιξαν κρίσιμο ρόλο στην ανάπτυξη ενός κινήματος που τα επόμενα χρόνια θα συγκλόνιζε την Ελλάδα με αποκορύφωμα την έκρηξη των Ιουλιανών του 1965. Σήμερα πολλοί αναφέρονται στη «γενιά του 15% και του 114» αλλά πολύ σπάνια εξηγούν τι σήμαιναν αυτοί οι αγώνες, τι ρόλο έπαιξαν. Αντίθετα, ακούμε συχνά, από όσους υπερασπίζονται την αναθεώρηση του άρθρου 16, ότι το αίτημα των πανεπιστημιακών και των φοιτητών για αύξηση των δαπανών για τη δημόσια παιδεία είναι «αναχρονιστικό» και «οικονομίστικο».
Το φοιτητικό κίνημα άρχισε να αναπτύσσεται στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’50. Το πανεπιστήμιο του τότε δεν έχει καμιά σχέση με το σημερινό. Οι πύλες της ανώτατης εκπαίδευσης ήταν ακόμα πολύ στενές για τα περισσότερα παιδιά των εργαζόμενων. Οσοι και όσες κατάφερναν να τις διαβούν είχαν να αντιμετωπίσουν μια σκληρή και ασφυκτική πραγματικότητα. Δίδακτρα, έλλειψη υποδομών σε αίθουσες, κτίρια, συγγράμματα, καθόλου δικαιώματα. Επρεπε για παράδειγμα να φτάσει το 1964 για να καταργήσει τα δίδακτρα η κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου κάτω από την πίεση του κινήματος που είχε τους φοιτητές στη πρώτη γραμμή.
Η καταστολή του κράτους της δεξιάς –με τον «εθνάρχη» Καραμανλή πρωθυπουργό ακόμα- δε σταματούσε στις πύλες των πανεπιστημίων: το «Σπουδαστικό» της Ασφάλειας φακέλωνε και κυνηγούσε τους αριστερούς φοιτητές, το πιστοποιητικό «κοινωνικών φρονημάτων» ήταν ανάμεσα στα επίσημα δικαιολογητικά που έπρεπε να καταθέσουν άποροι φοιτητές στο Πανεπιστήμιο.
Τον Οκτώβρη του 1956 έγινε η πρώτη μαζική φοιτητική διαδήλωση για τη μείωση των διδάκτρων. Και τα επόμενα δυο χρόνια οι αγώνες των φοιτητών για μια σειρά ζητήματά τους δυναμώνουν. Το καλοκαίρι του 1959 το Β’ Πανσπουδαστικό Συνέδριο για παράδειγμα διεκδικεί: «αυξημένες επιχορηγήσεις από το κράτος για τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, αύξηση του επιστημονικού διδακτικού προσωπικού και των ποσών των υποτροφιών, στέγη, τροφή, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, έκδοση των φοιτητικών συγγραμμάτων από ειδικό οργανισμό, φοιτητικό εισιτήριο στις συγκοινωνίες, επαγγελματική κατοχύρωση των αποφοίτων...»
Αυτοί οι αγώνες προκάλεσαν το πανικό στην κυβέρνηση και την άρχουσα τάξη. Η απάντηση ήταν η οργάνωση της ΕΚΟΦ, μιας οργάνωσης «εθνικοφρόνων φοιτητών» στη πραγματικότητα μιας συμμορίας τραμπούκων που κρατούσε με νοθείες τους φοιτητικούς συλλόγους, διέλυε συνελεύσεις και συγκεντρώσεις ανοίγοντας κεφάλια. Ενα από τα πρωτοπαλήκαρά της ήταν ο Εβερτ, ο πρώην πρόεδρος της ΝΔ.
Μέσα σε αυτούς τους αγώνες αρχίζει να διαμορφώνεται ένα κεντρικό αίτημα: ο διπλασιασμός των δαπανών του προϋπολογισμού για την παιδεία. Την εποχή εκείνη οι δαπάνες για τη παιδεία στον προϋπολογισμό ήταν γύρω στο 6,5% με 6,8%. Η μερίδα του λέοντος πήγαινε στις στρατιωτικές δαπάνες. Αυτό το αίτημα θα συμπυκνωθεί σε ένα απλό σύνθημα: 15% για την παιδεία.
Το 1962 είναι η χρονιά που το κίνημα του 15% θα αποκτήσει πανελλαδική διάσταση και θα βγει έξω από τους χώρους του πανεπιστήμιου. Ο Δημήτρης Λιβιεράτος στο βιβλίο του για την κίνηση των “115 σωματείων” το 1962-65, καταγράφει μερικούς από τους αγώνες:
«22 Μαρτίου 1962. Περίπου 10.000 φοιτητές διαδηλώνουν στο χώρο μπροστά στο Πανεπιστήμιο για καλλίτερες συνθήκες Παιδείας.
Στις 31 Μαρτίου φτάνουν οι φοιτητές της Θεσσαλονίκης. Τους περιμένουν στα Προπύλαια οι φοιτητές της Αθήνας για να συντονίσουν τον αγώνα τους. Επακολουθεί διαδήλωση και σύγκρουση με την αστυνομία». Οι φοιτητές των σχολών «υπομηχανικών» της Θεσσαλονίκης είχαν κατέβει πεζοί στην Αθήνα, για να διεκδικήσουν τα αιτήματά τους. Συνεχίζει ο Δ. Λιβιεράτος:
«Την Τετάρτη 11 Απριλίου νέα φοιτητική διαδήλωση. Εκτός από τα αιτήματά τους βάζουν και θέμα προστασίας του Πανεπιστημιακού Ασύλου. Η αστυνομία στις 14.40 ύστερα από περικύκλωση ωρών μπαίνει με τη βία στο χώρο του Πανεπιστημίου. 30 τραυματίζονται βαριά και 100 ελαφρά από το ξύλο της αστυνομίας.
Στις 13 Απρίλη άλλη μια διαδήλωση των φοιτητών παρά τη σχετική απαγόρευση. Αυτή τη φορά οι τραυματίες φθάνουν τους 80. Συλλαμβάνονται 250 διαδηλωτές.»
Διαδήλωση
Στις 28 Νοέμβρη του 1962 έγινε μια τεράστια διαδήλωση με το αίτημα για 15%. Και το κίνημα δε περιορίστηκε «μόνο» στις διαδηλώσεις. Οι φοιτητές οργανώνουν δημοψήφισμα για να ζητήσουν τη συμπαράσταση του κόσμου στον αγώνα τους. Συγκεντρώθηκαν περισσότερο από ένα εκατομμύριο υπογραφές. Οργανώνουν μάλιστα και «πούλμαν της παιδείας» για να πάνε και στις επαρχιακές πόλεις απλώνοντας το κίνημα.
Ενας από τους συμμετέχοντες στο κίνημα θυμάται ότι: «Το ’63 μετά την απόφαση της ΔΕΣΠΑ [ήταν η Επιτροπή των συλλόγων του Πανεπιστήμιου της Αθήνας] να πάμε για την επαρχία στις δακοπές του ’62-’63, πήγαμε στο Βόλο με τη σκέψη να μεταφέρουμε εκεί την εκστρατεία. Παίρνουμε μια στήλη στην εφημερίδα του Βόλου, και καλούμε τους μαθητές να έρθουν να βοηθήσουν. Πράγματι μαζεύονται 30 μαθητές και συγκεντρώνουμε σε 15 μέρες 10.000 υπογραφές από τον Βόλο. Ανάμεσά τους κι η υπογραφή του δημάρχου Ν.Ιωνίας... Είναι δηλαδή πρωτοβουλίες που την εποχή εκείνη στην επαρχία θεωρούνταν πολύ τολμηρές. Είναι χαρακτηριστικό ότι παρά το γεγονός ότι δεν υπήρχαν προηγούμενες εμπειρίες στο βαθμό που κάναμε γνωστό το αίτημά μας βρίσκαμε ανταπόκριση...»
Ενας άλλος θυμάται: «...την επιτροπή αγώνα πλαισίωσαν δεκάδες φοιτητές του Πολυτεχνείου. Χαρακτηριστικό τους ήταν ότι δεν ήσαν μονάχα φοιτητές οργανωμένοι σε κόμματα αλλά και άλλοι πολλοί που ενδιαφέρθηκαν και κινητοποιήθηκαν. Η επιτροπή λειτουργούσε καθημερινά φτιάχνοντας πανό, συνθήματα, τρυκ για εκδηλώσεις...»
Οι φοιτητές έβαζαν στο στόχαστρο την κυβέρνηση της δεξιάς, που τον Οκτώβρη του 1961 είχε οργανώσει τις εκλογές της βίας και της νοθείας και είχε εξαπολύσει ένα κύμα τρομοκρατίας για να κάμψει τους αγώνες των εργαζόμενων και της νεολαίας. Φαίνεται από τα συνθήματα: «Προίκα για την Παιδεία και όχι για την Σοφία» ήταν ένα από αυτά: το Μάη του 1962 η πριγκίπισα Σοφία, αδελφή του Κοκού, είχε παντρευτεί τον Χουάν Κάρλος της Ισπανίας. Και η κυβέρνηση του Καραμανλή είχε δώσει ένα προκλητικά τεράστιο ποσό για να «προικίσει» το «κορίτσι». Εκείνη την εποχή ο Καραμανλής είχε εγκαινιάσει ένα ακόμα «κόσμημα» της επταετίας του, το καζίνο του Μον Παρνές, για να περνάει την ώρα της η αργόσχολη «καλή κοινωνία» της αστικής τάξης. Σε μια φωτογραφία από τις διαδηλώσεις υπάρχει το σύνθημα: «Μάθημα στο Μον Παρνές»!
Το κίνημα του 15% έγινε ένα πολιτικό κίνημα για τις δημοκρατικές ελευθερίες. Αυτό εκφράζει το «114». Ηταν το τελευταίο άρθρο του Συντάγματος του 1952 το οποίο έλεγε ότι η τήρησή του «επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων». Στην ουσία δηλαδή το φοιτητικό κίνημα έλεγε ότι η κυβέρνηση και το κράτος παραβιάζουν τη δημοκρατία και ότι την υπεράσπισή της την αναλαμβάνει το κίνημα με τους αγώνες του. Για πρώτη φορά το σύνθημα του «114» ακούστηκε σε μια φοιτητική συγκέντρωση τον Απρίλη του 1962.
Αυτοί οι αγώνες συνεχίστηκαν και το 1963 και ενώθηκαν με το μεγάλο ποτάμι που γκρέμισε τον Καραμανλή. Η δολοφονία του βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη το Μάη στη Θεσσαλονίκη ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Τον Νοέμβρη η ΕΡΕ χάνει τις εκλογές και τον Δεκέμβρη ο Καραμανλής εγκαταλείπει τη χώρα με διαβατήριο στο όνομα Τριανταφυλλίδης. Και οι αγώνες δε σταμάτησαν. Σε ενάμισι χρόνο, με το κίνημα των «Ιουλιανών» οι εργάτες και η νεολαία θα προκαλέσουν μια τεράστια πολιτική κρίση στην άρχουσα τάξη και το κράτος της.
Σαράντα χρόνια μετά οι φοιτητές και η νεολαία συγκρούονται με μια άλλη κυβέρνηση Καραμανλή που θέλει να διαλύσει τη δημόσια παιδεία με την αναθεώρηση του άρθρου 16. Αυτό το κίνημα μπορεί να παίξει τον ίδιο ρόλο που έπαιξε το κίνημα του 15%. Να ξηλώσει την κυβέρνηση της κρεμάλας και να ανοίξει το δρόμο για να βάλουν οι «από κάτω» οι εργάτες και η νεολαία, τη δικιά τους σφραγίδα στις εξελίξεις.