Στις 27 Απρίλη του 1937, πριν από 80 χρόνια, πεθαίνει κρατούμενος του καθεστώτος Μουσολίνι ο Αντόνιο Γκράμσι, ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους του εργατικού κινήματος του 20ου αιώνα. Τυπικά είχε μόλις αποφυλακιστεί, παρέμενε όμως στο νοσοκομείο, γιατί τα 11 χρόνια στη φυλακή του είχαν τσακίσει όλες τις βασικές λειτουργίες του σώματός του, αν και ήταν μόλις 46 χρόνων. Το φασιστικό καθεστώς τον είχε δολοφονήσει, αφήνοντάς τον αβοήθητο για χρόνια στο κελί του χωρίς δόντια, ανίκανο να φάει στερεά τροφή και να κινηθεί.
Οι φασίστες τον φοβούνταν ακόμη και φυλακισμένο. Όταν τον συνέλαβαν και τον πέρασαν από δίκη ήταν βουλευτής. Μέχρι πρόσφατα, κονταροχτυπιόταν με τον Μουσολίνι στο Κοινοβούλιο. Το 1926 οι φασίστες αποφάσισαν να κλιμακώσουν την καταστολή. Ένας εισαγγελέας το είπε πιο ξεκάθαρα από όλους: “Πρέπει να σταματήσουμε αυτόν τον εγκέφαλο να λειτουργεί για τα επόμενα είκοσι χρόνια”. Ο Γκράμσι πήρε σοβαρά αυτή την πρόκληση και έκανε το μόνο που μπορούσε να κάνει τα επόμενα έντεκα χρόνια στη φυλακή, να βάλει τον εγκέφαλό του να λειτουργεί στην υπηρεσία του εργατικού κινήματος της εποχής του και του μέλλοντος. Άφησε σε μας, τους επαναστάτες σοσιαλιστές του 2017 μια σειρά από κείμενα πρωτοφανούς βάθους για τα πιο βασικά προβλήματα της οργάνωσης της πάλης.
Αυτό το μέρος της ζωής του, το πιο δύσκολο, πολλές φορές δημιουργεί μια εσκεμμένη ή όχι παρεξήγηση για τον Γκράμσι. Ο Γκράμσι παρουσιάζεται ως πρόδρομος της θεωρίας ανάλυσης λόγου, ως κριτικός τέχνης και κουλτούρας, ως ιστορικός της ιταλικής εθνικής συγκρότησης. Το αφαιρετικό στιλ των κειμένων του που γράφτηκαν μέσα στη φυλακή, η δύναμη των γενικεύσεων που κάνει τον έχει μετατρέψει κατά καιρούς σε εύκολη λεία για μια ανώδυνη ακαδημαϊκή χρήση.
Ο Αντόνιο Γκράμσι ήταν επαναστάτης, ενταγμένος στην πάλη του εργατικού κινήματος από φοιτητής. Ο εγκέφαλός του, ακόμη και μέσα στη φυλακή, αντλεί συμπεράσματα από τη συγκεκριμένη εμπειρία των αγώνων της εργατικής τάξης, του συνδικαλισμού, των πολιτικών μαχών, της προσπάθειας για τη συγκρότηση επαναστατικού κόμματος στην Ιταλία. Βρίσκεται μπροστά στο ερώτημα να εξηγήσει γιατί έχασε το κίνημα, πώς κατάφεραν οι φασίστες να συγκεντρώσουν την εξουσία, παρόλο που η εργατική πάλη στο Βορρά της Ιταλίας είχε φτάσει στο χείλος της επανάστασης. Και αντίθετα με την “ακαδημαϊκή καρικατούρα” του, η απάντηση που δίνει πάντα ο Γκράμσι είναι η πράξη. Είμαστε εδώ που είμαστε σήμερα, επειδή χτες δεν κάναμε κάτι που θα μπορούσε να έχει αλλάξει τα πράγματα -και έτσι το πραγματικό ερώτημα είναι πάντα: τι πρέπει να κάνουμε σήμερα για να νικήσουμε αύριο;
Ταξικοί αγώνες
Όταν κορυφωνόταν το κίνημα των εργοστασιακών καταλήψεων στο Βορρά το 1919-20 ο Γκράμσι προειδοποιούσε και προέβλεπε: “Η παρούσα φάση των ταξικών αγώνων στην Ιταλία είναι η φάση που προηγείται είτε της κατάκτησης της πολιτικής εξουσία από το επαναστατικό προλεταριάτο και τη μετάβαση σε νέους τρόπους παραγωγής και διανομής... ή μια τρομακτική αντίδραση από την πλευρά των ιδιοκτήτριων τάξεων και της κυβερνητικής κάστας. Κανένας δεν θα κάνει οικονομία στη βία με σκοπό να μετατρέψει το βιομηχανικό και αγροτικό προλεταριάτο σε υπάκουη μάζα”.
Και μετά την άνοδο του Μουσολίνι το ‘22, ο Γκράμσι επέμενε πως η νίκη των φασιστών δεν έπρεπε να ιδωθεί αυτόνομα. Το μυστικό δεν βρισκόταν στις πετυχημένες μανούβρες τους, αλλά στο ότι η Κόκκινη Διετία του 1919-20 δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα της νίκης, όταν κάτι τέτοιο ήταν δυνατόν.
Το 1924 έγραφε πως “Το 1919-20 κάναμε ιδαίτερα σοβαρά λάθη τα οποία τελικά τα πληρώνουμε σήμερα. Από φόβο να μην μας πούνε φαντασμένους και καριερίστες, δεν δημιουργήσαμε μια πτέρυγα και δεν την οργανώσαμε σε ολόκληρη την Ιταλία. Κι έτσι δεν ήμασταν έτοιμοι να προσφέρουμε στα εργοστασιακά συμβούλια του Τορίνου ένα αυτόνομο κέντρο διοίκησης το οποίο θα είχε τεράστια επιρροή σε ολόκληρη τη χώρα, από φόβο να μην διασπάσουμε τα συνδικάτα και να μην μας πετάξουν πρόωρα από το Σοσιαλιστικό Κόμμα”
Ο Γκράμσι ζούσε στο Τορίνο από το 1911. Όπως πολλά παιδιά αγροτών που έφευγαν από τις πιο φτωχές περιοχές για να δουλέψουν στο Βορρά, ο Γκράμσι έφυγε από τη Σαρδηνία για να σπουδάσει. Μέσα σε δυο χρόνια είχε γίνει μέλος του Σοσιαλιστικού Κόμματος και συμμετείχε ενεργά βλέποντας τη δύναμη της κίνησης των εργατών. Είδε από κοντά τη γενική απεργία τον Αύγουστο του ‘17 μετά τη δολοφονία διαδηλωτών από την αστυνομία. Έζησε την πολιτικοποίηση του απεργιακού κινήματος που στρέφεται ενάντια στον πόλεμο, τον ενθουσιασμό που έφεραν τα νέα της ρώσικης επανάστασης. Οι μεταλλεργάτες θα κηρύξουν διήμερη απεργία αλληλεγγύης στη σοβιετική Ρωσία.
Και πάνω από όλα, βρέθηκε στην καρδιά του κινήματος των εργοστασιακών επιτροπών. Στη διάρκεια των πιο πύρινων ημερών εκείνου του κινήματος ο Γκράμσι έδινε μέχρι και τέσσερις ομιλίες σε διαφορετικά εργοστάσια, προσπαθώντας να οργανώσει και να συντονίσει τους αγώνες. Εκεί ο Γκράμσι είδε με τα ίδια του τα μάιτα πώς αναδύονταν δομές εργατικής δημοκρατίας, χωρίς κανένα κόμμα να τις έχει προσχεδιάσει. Στις “εσωτερικές επιτροπές” των εργοστασίων οι εργάτες άρχισαν να εκλέγουν τους δικούς τους αντιπροσώπους, έναν ανά 15-20. Και αυτοί οι αντιπρόσωποι συντονίζονταν μεταξύ τους, ανάμεσα στα διαφορετικά τμήματα και τα διαφορετικά εργοστάσια. Στα τέλη του 1919 150 χιλιάδες εργάτες συμμετείχαν σε τέτοιες δομές.
Ποια θα ήταν τα όρια αυτού του κινήματος; Να δείξει τη δύναμή του και να προκαλέσει την αλλαγή των συσχετισμών στο Κοινοβούλιο; Ή να επιβληθεί ως νέα δύναμη που θα τσακίσει τον καπιταλισμό; Η εφημερίδα Όρντινε Νουόβο (Νέα Τάξη) μετατρέπεται στο όργανο που προσπαθεί ακριβώς να ανοίξει το δρόμο για τη δεύτερη προοπτική. Απέναντι σε αυτούς που κατηγορούσαν αυτή την προσπάθεια ως “βολονταρισμό” (δηλαδή να βάζεις την επιθυμία σου πριν από την αντικειμενική πραγματικότητα) ο Γκράμσι εξηγούσε πως αντίθετα το να βλέπεις την αντικειμενική πραγματικότητα ως κάτι κλειστό είναι “βολονταρισμός”.
Η “ηγεμονία”
Εκεί είναι που ο Γκράμσι αναδεικνύει για πρώτη φορά την ιδέα της “ηγεμονίας” (την οποία θα καλλιεργήσει περισσότερο στη φυλακή) και της οποίας κάνουν κατάχρηση οι ακαδημαϊκοί “μελετητές” του. Η ηγεμονία της εργατικής τάξης ήταν μια ιδέα παρμένη από τη ρώσικη επανάσταση και εκφράζει την αγωνία για το πώς τα παραδείγματα των πιο προχωρημένων κομματιών της εργατικής τάξης μπορούν να γενικευτούν, να εμπνεύσουν και να παρασύρουν μαζί τους την πλειοψηφία του καταπιεσμένου πληθυσμού. Αυτό ήταν το στοίχημα που παίχτηκε το 1919-20, το πώς το παράδειγμα του εργατικού ελέγχου στον ιταλικό Βορρά μπορούσε να μεταφραστεί σε ένα κίνημα που θα συμπαρέσυρε τους εργάτες και τους αγρότες της υπόλοιπης Ιταλίας. Ο κοινοβουλευτικός δρόμος και ο “οικονομίστικος συνδικαλισμός” παρότι φαντάζουν πιο ρεαλιστικοί δεν έδιναν απάντηση σε αυτό το ερώτημα.
Ποια θα ήταν η εναλλακτική αν η εργατική πρωτοπορία δεν κάνει αυτά τα αποφασιστικά βήματα μπροστά και δεν κερδίσει την ηγεμονία. Από τη μια ο κίνδυνος της αντεπίθεσης των αφεντικών, αυτό που πραγματικά έγινε δηλαδή. Από την άλλη, ο Γκράμσι προειδοποιούσε και όσους σκέφτονταν την ενδιάμεση λύση, μιας “αριστερής κυβέρνησης”. Σε ένα κείμενο που θα μπορούσε να γραφετεί για την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, χρησιμοποιεί το μύθο της “μύγας-αμαξά”, μιας μύγας που επειδή είχε καθήσει στο σβέρκο ενός αλόγου, νόμιζε πως η ίδια ήταν ο αμαξάς και κυβερνούσε ολόκληρη την άμαξα και τους επιβάτες της:
“Το σοσιαλιστικό κόμμα δεν είναι οργάνωση μερίδας, αλλά τάξης. Μπορεί -μόνο αυτό- να αναγνωρίσει στο Κράτος, συνολική έκφραση της αστικής τάξης, τον ανταγωνιστικό του όμοιο. Δεν μπορεί να μπει στον ανταγωνισμό για την κατάκτηση του κράτους, ούτε άμεσα ούτε έμμεσα, χωρίς να αυτοκτονήσει, χωρίς να εκφυλιστεί και να γίνει καθαρή πολιτική ομάδα, ξένη από την ιστορική δραστηριότητα του προλεταριάτου και να γίνει σμήνος από μύγες-αμαξάδες κυνηγώντας το ταψί με τη μυγδαλόπιτα για να δελεαστεί και να τελειώσει άδοξα.”
Το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο μάς έχει προσφέρει τις Θέσεις της Λυών στα ελληνικά, ένα βασικό κείμενο με το οποίο μπορεί κανείς να ξεκινήσει την επαφή του με τον Γκράμσι, αλλά και ένα ακόμη βιβλίο - εισαγωγή στη ζωή και τις ιδέες του Γκράμσι. Από εκεί σαν αρχή, ανοίγεται μια θάλασσα ιδεών με τα κείμενα του Γκράμσι για το ενιαίο μέτωπο, το κόμμα, τον συνδικαλισμό, τη θρησκεία, τη γλώσσα, την απελευθέρωση στην οποία οι επαναστάτες του σήμερα μόνο να κερδίσουν έχουν αν κολυμπήσουν.
Διαβάστε επίσης:
