Μια ασπρόμαυρη αγγλική ταινία του 1963 σε νέες αποκατεστημένες κόπιες έχει κάτι να πει στο σήμερα; Ο Υπηρέτης του Τζόζεφ Λόουζι βασίζεται στην ομώνυμη νουβέλα του Ρόμπερτ Μομ σε κινηματογραφικό σενάριο του μεγάλου συγγραφέα Χάρολντ Πίντερ. Ήταν η πρώτη από τις τρεις συνεργασίες των Λόουζι και Πίντερ στο σινεμά (ακολούθησαν το «Ατύχημα» και ο «Μεσάζων»).
Η ταινία γυρίστηκε σε μια μεταβατική περίοδο, όταν το κατεστημένο μεταπολεμικό Βρετανικό σινεμά είχε πια ξεπεραστεί αλλά δεν είχε ακόμη εμφανιστεί το ρεύμα του Free Cinema που προχώρησε σε σημαντικές ανατροπές στη δομή, το ύφος και το περιεχόμενο των ταινιών. Ο «Υπηρέτης» υπήρξε προπομπός αυτού του νέου κύματος, όπως επίσης και των αλλαγών στη Βρετανική κοινωνία, της παρακμής της αποικιοκρατικής αυτοκρατορίας και συνακόλουθα της αίγλης της κυρίαρχης τάξης.
Σύμβολο αυτής της τάξης είναι ο Τόνι, ένας ξεπεσμένος αριστοκράτης, κοσμογυρισμένος και δικτυωμένος αλλά νωθρός, επαρμένος, που αν και στα πρόθυρα της χρεωκοπίας, ονειρεύεται μπίζνες στη ζούγκλα της Βραζιλίας. Προσλαμβάνει τον Μπάρετ σαν υπηρέτη για να τον περιποιείται και να φροντίζει το κομψό διώροφο που μόλις αγόρασε στο Κένσιγκτον. Ο προλετάριος Μπάρετ εισέρχεται στο σπίτι και την ζωή του Τόνι αρχικά με υπακοή και ζήλο, κερδίζει την εμπιστοσύνη του και μεθοδικά καταφέρνει να γίνει τόσο απαραίτητος στον «αφέντη» που στήνει ίντριγκες και επεμβαίνει στην προσωπική ζωή του, στη σχέση με την μνηστή και τον περίγυρό του.
Πάλη των τάξεων
Σταδιακά η σχέση αφεντικού – υπηρέτη ανατρέπεται. Εδώ μπαίνει τόσο το κοινωνικό στοιχείο – η πάλη των τάξεων, όσο και το έμφυλο, ο ρόλος δηλαδή του κυρίαρχου αρσενικού αριστοκράτη σε μια σάπια αστική κοινωνία, όπου παρασιτεί χωρίς να προσφέρει απολύτως τίποτα, όπως σωστά επισημαίνει ο υπηρέτης: «Ποιός επίπλωσε το σπίτι; Ποιός το έβαψε; Ποιός μαγειρεύει, ποιός πλένει; ποιός καθαρίζει; Εγώ τα κάνω όλα και τι παίρνω; Τίποτα!» - για να πάρει την απάντηση «Δεν ξέρω τι θα έκανα χωρίς εσένα...»
Όταν η σκληρή αλήθεια δεν λέγεται κατάμουτρα, υπονοείται, χάρη στο αριστοτεχνικό σενάριο του Χάρολντι Πίντερ και την ιδιοφυή σκηνοθεσία του Λόουζι, ο οποίος αξιοποιεί κάθε αρχιτεκτονικό στοιχείο, ελλειπτικούς καθρέφτες, περιστρεφόμενες πόρτες, την έννοια του πατώματος για να διαχωρίσει τον αφέντη από το «πόπολο» και να εκφράσει με εξπρεσιονιστικό τρόπο τους δυο διαφορετικούς κόσμους που ενώνονται και συγκρούονται. Υπαινικτική είναι επίσης η ομοερωτική διάθεση που υποβόσκει ανάμεσα στους δυο πρωταγωνιστές (εξαιρετικοί Ντερκ Μπόγκαρτ και Τζέιμς Φοξ), χωρίς ποτέ να ομολογείται ανοιχτά, ενώ στη νουβέλα είναι πιο ορατή.
Χρειάζεται να θυμηθούμε ότι όταν γυρίστηκε η ταινία η ομοφυλοφιλία ηταν ποινικό αδίκημα στη Βρετανία, ενώ ακόμα και το κοινωνικό σινεμά που θα κορυφωνόταν λίγο αργότερα με το σινεμά των Κεν Λόουτς, Κάρελ Ράις, Λίντσεϊ Άντερσον κ.α.,δεν είχε ακόμη γεννηθεί.
Γι’αυτό ο «Υπηρέτης» είναι μια πρωτοποριακή ταινία. Ο δημιουργός του, ο Αμερικανός Τζόζεφ Λόουζι υπήρξε αριστερός, φίλος και συνεργάτης του Μπρεχτ και είχε καταφύγει τη δεκαετία του ‘50 στη Βρετανία λόγω των Μακαρθικών διώξεων και της «μαύρης λίστας» του Χόλιγουντ. Σκηνοθέτησε μεταξύ άλλων τη «Δολοφονία του Τρότσκι».