Βιβλία
Λέον Τρότσκι: H επανάσταση στην καθημερινή ζωή

Το βιβλίο αυτό του Τρότσκι δημοσιεύτηκε σαν μια συλλογή άρθρων τον Σεπτέμβρη του 1923. Ο τίτλος «Προβλήματα Καθημερινής Ζωής» αντανακλά απόλυτα το περιεχόμενο. Στα άρθρα που συμπεριλαμβάνονται στο βιβλίο, ο Τρότσκι καταπιάνεται με τα «καθημερινά» της ζωής των εργατών και των κομμουνιστών στη μετεπαναστατική Ρωσία. Οπως εξηγεί στον πρόλογο ο ίδιος ο Τρότσκι, αυτά τα άρθρα βασίζονται στις συζητήσεις που είχε με εργάτες και στελέχη του κόμματος των μπολσεβίκων από την περιοχή της Μόσχας.  

Εξι χρόνια είχαν περάσει από τον Οκτώβρη του 1917, όταν τα σοβιέτ με τους μπολσεβίκους επικεφαλής, πήραν την εξουσία.  Μέσα σε έξι χρόνια τα πάντα είχαν αλλάξει. Ο τσάρος και το καθεστώς του ήταν παρελθόν. Οι καπιταλιστές, σαν άρχουσα τάξη, είχαν εξαφανιστεί επίσης. Το μεγαλύτερο μέρος της οικονομίας ήταν στα χέρια του κράτους των εργατών, παρόλες τις γραφειοκρατικές παραμορφώσεις που μπορεί να είχε ως αποτέλεσμα του πολέμου και της απομόνωσης της ρώσικης επανάστασης. 

Πορεία

Ομως, οι αλλαγές δεν ήταν μόνο στην οικονομία. Για τους μπολσεβίκους, η κρατικοποίηση των μέσων της παραγωγής, ο σχεδιασμός της οικονομίας δεν ήταν το τέλος της πορείας, ήταν η αρχή για το χτίσιμο μιας κοινωνίας απαλλαγμένης όχι μόνο από την εκμετάλλευση αλλά κι από κάθε μορφής καταπίεση. Απαλλαγμένη από την εθνική καταπίεση, τις διακρίσεις σε βάρος θρησκειών, τη γυνακεία καταπίεση. Ηδη από τη πρώτη στιγμή της νίκης της επανάστασης, η νέα εξουσία των Σοβιέτ πέρασε μια παλίροια από «διατάγματα», νόμους, που καθιέρωναν πρωτόγνωρες κατακτήσεις σε όλα αυτά τα μέτωπα. Ο πολιτικός γάμος, το «αυτόματο» διαζύγιο, η πλήρης αναμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματος χωρίς τιμωρίες, πειθαρχία του στρατώνα. Οπως έλεγε ένα διάταγμα για την παιδεία, «στη σοσιαλιστική κοινότητα η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ενός είναι προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη του συνόλου.» Το διάταγμα αφορούσε την παιδεία, αλλά αυτή η φράση εκπροσωπεί όλες τις ελπίδες που γέννησε ο Οκτώβρης.  

Οπως γράφει ο Τρότσκι: «Η επανάσταση είναι πρώτα απ’όλα το ξύπνημα της ανθρώπινης προσωπικότητας μέσα στα στρώματα εκείνα που κάποτε δεν διέθεταν καμιά προσωπικότητα. Παρόλη την ωμότητα και την αιματηρή σκληρότητα των μεθόδων της, η επανάσταση είναι πριν απόλα –και προπάντων- ένα ξύπνημα του ανθρώπινου αισθήματος, μας επιτρέπει να προοδεύσουμε, να δώσουμε μεγαλύτερη προσοχή στην ίδια της την αξιοπρέπεια και στην αξιοπρέπεια των άλλων, να βοηθήσουμε τους αδύνατους και ανυπεράσπιστους ανθρώπους.  Η επανάσταση δεν είναι επανάσταση, αν, με τις δυνάμεις και τα μέσα που διαθέτει, δεν επιτρέψει στη διπλά και τριπλά αλλοτριωμένη γυναίκα να αναπτυχθεί προσωπικά και κοινωνικά. Η επανάσταση δεν είναι επανάσταση, αν δεν στρέψει το πιο μεγάλο ενδιαφέρον της στα παιδιά, αυτά αντιπρoσωπεύουν το μέλλον στο όνομα του οποίου πραγματώνεται...»

Η κατάκτηση της εξουσίας από την εργατική τάξη είναι η βάση για να μπορέσει να ανθίσει ένας νέος τρόπος ζωής. Ο Τρότσκι εξηγεί το γιατί: «Μονάχα με την ανάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη, άρχισαν να δημιουργούνται συνθήκες για έναν αληθινά ριζικό μετασχηματισμό του τρόπου ζωής. Δεν μπορούμε να διαμορφώσουμε ορθολογιστικά τον τρόπο ζωής, δηλ να τον μετασχηματίσουμε σύμφωνα με τις απαιτήσεις της λογικής, αν δεν διαμορφώσουμε πρώτα ορθολογικά την παραγωγή  και τούτο γιατί ο τρόπος ζωής έχει τις ρίζες του στην οικονομία...Η εργατική τάξη που ανέλαβε την εξουσία επωμίζεται το καθήκον να θέσει σ’ ένα συνειδητό έλεγχο και σε μια συνειδητή κατεύθυνση την οικονομική βάση των ανθρώπινων σχέσεων. Μονάχα αυτό θα επιτρέψει το συνειδητό μετασχηματισμό του τρόπου ζωής.»  

Ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα όπου η τεχνική, οι φυσικές επιστήμες κάνουν άλματα αλλά  η οικονομία «παρέμεινε χώρος του τυφλού ανταγωνισμού» όπως λέει ο Τρότσκι. Αυτός ο «τυφλός ανταγωνισμός» μόνο παρεπιμπτόντως έχει σχέση με την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών, ο κινητήρας του είναι το κυνήγι του κέρδσυς. Ολα γίνονται «αντικείμενα» που υποτάσσονται σε αυτό τον κανόνα, από την εργατική δύναμη μέχρι τις ίδιες τις ανθρώπινες ανάγκες. Και γι’ αυτό το λόγο το σύστημα παράγει διακρίσεις και καταπίεση σε όλες τις σφαίρες της ατομικής και κοινωνικής ζωής και τις αναπαράγει σαν ιδέες και συνήθειες της «καθημερινότητας» μέσα στα μυαλά των ανθρώπων. Ενα σύστημα που βασίζεται στην εκμετάλλευση,  αφήνει το απότυπωμά του στα πάντα, από τις προσωπικές σχέσεις μέχρι το παιχνίδι.  

Παίρνοντας την πολιτική και οικονομική εξουσία στα χέρια τους, οι εργάτες βάζουν μπροστά να ικανοποιήσουν δημοκρατικά και συλλογικά τις ανάγκες όλης της κοινωνίας. Και σ’ αυτή την προσπάθεια αλλάζουν τους ίδιους τους τους εαυτούς και τις σχέσεις μεταξύ τους. 

Σ’ αυτό το σημείο επιμένει ξανά και ξανά ο Τρότσκι στο βιβλίο, δείχνοντας όμως ταυτόχρονα τη δύναμη του οράματος για μια ελεύθερη ζωή. Στο άρθρο με τίτλο «από την παλιά οικογένεια στην καινούργια» αναφέρει: 

«Ας το επαναλάβουμε: οι συνθήκες για την εμφάνιση ενός νέου τρόπου ζωής και μιας οικογένειας νέου τύπου δεν γίνεται να χωριστούν από το γενικό έργο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Η κυβέρνηση των εργατών οφείλει να προετοιμαστεί οικονομικά για να ‘ναι σε θέση να οργανώσει με σοβαρό και πλήρη τρόπο τη συλλογική μόρφωση των παιδιών για να ‘ναι σε θέση να απαλλάξει την οικογένεια από την κουζίνα και την μπουγάδα. Η κολλεκτιβοποίηση της οικογενειακής οικονομίας και εκπαίδευσης είναι πράγματα αδιανόητα χωρίς την οικονομική ανάπτυξη ολόκληρης της οικονομίας μας....Τότε οι δεσμοί του συζύγου και της γυναίκας δεν θα παρεμποδίζονται από εξωτερικά, επιφανειακά, περιστασιακά και τυχαία στοιχεία. Η σχέση τους δεν θα δηλητηριάζεται αμοιβαία. Θα δουν επιτέλους να εμφανίζεται μπροστά τους μια αληθινή ισότητα δικαιωμάτων. Οι δεσμοί τους θα καθορίζονται μόνο από μια αμοιβαία έλξη. Και για το λόγο ακριβώς αυτό, θα είναι πιο στέρεοι, διαφορετικοί σίγουρα για τον καθένα, αλλά για κανέναν υποχρεωτικοί.» 

Οταν έγραφε αυτά τα λόγια το 1923 ο Τρότσκι,  είχε υπόψη του τις πολύ συγκεκριμένες συνθήκες που επικρατούσαν στην Ρωσία. Καταρχήν την απίστευτη καθυστέρηση που ήταν κληρονομιά του τσαρικού καθεστώτος. Γι’ αυτό μπορεί να κάνει εντύπωση ο χώρος που αφιερώνει ο Τρότσκι ασχολούμενος με θέματα όπως αυτό: «Αυτός που φτύνει χωρίς να στενοχωριέται σε μια σκάλα ή στο παρκέ, είναι ένας ανίκανος για οτιδήποτε, ένας ανεύθυνος. Δεν πρέπει να περιμένουμε από αυτόν να βοηθήσει την οικονομία να σταθεί στα πόδια της. Αυτός δεν θα γυαλίσει τις μπότες του, θα σπάσει ένα τζάμι από απροσεξία, θα έχει ψείρες...»  

Eξελίξεις

Ομως, ο Τρότσκι έγραφε έχοντας κατά νου  και τις πολιτικές εξελίξεις.  Ενα μήνα μετά τη δημοσίευση του βιβλίου, έκανε δημόσια την εμφάνισή της η «Αριστερή Αντιπολίτευση» μέσα στο κόμμα των μπολσεβίκων με εμπνευστή τον Τρότσκι με ένα πρόγραμμα που ερχόταν σε αντίθεση με τη γραφειοκρατία που έπαιρνε τα ηνία στο κόμμα και το κράτος. H Aριστερή αντιπολίτευση υπεράσπιζε τις πραγματικές κατακτήσεις του Οκτώβρη και την προοπτική του: τον διεθνισμό, την εργατική δημοκρατία,  αλλά και την προοπτική να οικοδομηθεί μια κοινωνία απαλλαγμένη από καταπίεση και διακρίσεις. Δεκατρία χρόνια, όταν ο Tρότσκι έγραφε, στην εξορία, την «Προδομένη Επανάσταση»,  θα αφιέρωνε ένα μεγάλο μέρος της για να εξηγήσει πως η σταλινική γραφειοκρατία εξαφάνισε σε μια θάλασσα αίματος όλες αυτές τις παραδόσεις οικοδομώνοντας μια κοινωνία-στρατώνα. 

Ομως, αυτό το βιβλίο δεν έχει μόνο ιστορική σημασία. Εχει σημασία και για το σήμερα, στις συζητήσεις και τις αντιπαραθέσεις που ανοίγουν στο κίνημα που παλεύει ενάντια στη βαρβαρότητα του καπιταλισμού, για το ποια είναι η ρίζα των μορφών καταπίεσης και πώς μπορούμε να απαλλαγούμε από αυτές, χτίζοντας μια κοινωνία ισότητας, ελευθερίας και αλληλεγγύης. Ο Τρότσκι δεν δίνει έτοιμες συνταγές για το σήμερα, αλλά μας βοηθάει να πιάσουμε το κεντρικό κρίκο της αλυσίδας. Η απάντηση στη βρωμιά του συστήματος δεν είναι να προσπαθήσουμε να «αλλάξουμε τους εαυτούς μας» ή κάποιες νησίδες όπου οι σχέσεις των ανθρώπων θα μπουν σε μια νέα βάση.  Για να ξεκινήσουμε να χτίζουμε έναν νέο κόσμο που είναι εφικτός, πρέπει πρώτα να ξεμπερδεύουμε ριζικά με τον παλιό κόσμο.