Τις μέρες που πέρασαν συμπληρώθηκαν εβδομήντα χρόνια από δυο γεγονότα που σημάδεψαν τον 20ο αιώνα. Και τα δυο συνέβησαν στην Ισπανία ανάμεσα στις 26 Απρίλη και στις 5 Μάη του 1937. Το πρώτο ήταν η καταστροφή της Γκουέρνικα από τα βομβαρδιστικά του Χίτλερ. Η Γκουέρνικα ήταν η παλιά πρωτεύουσα της Χώρας των Βάσκων. Μέσα σε λίγες ώρες είχε ισοπεδωθεί και 1.600 κάτοικοί της είχαν βρει το θάνατο. Ηταν ένα έγκλημα που ώθησε τον Πικάσο να ξεκινήσει τον ομώνυμο πίνακα που διατηρεί όλη την επικαιρότητά του και σήμερα. Λίγες μέρες μετά, οι εργάτες της Βαρκελώνης έστηναν οδοφράγματα για να υπερασπίσουν τις κατακτήσεις τους απέναντι στην καταστολή της Δημοκρατικής κυβέρνησης. Η ήττα τους, στις «Μέρες του Μάη» σηματοδότησε την ήττα της ισπανικής επανάστασης.
Στις 17-19 Ιούλη του 1936, ο στρατός οργάνωσε πραξικόπημα ενάντια στην εκλεγμένη κυβέρνηση του «Λαϊκού Μετώπου». Επικεφαλής του πραξικοπήματος ήταν ο στρατηγός Φράνκο. Είχε την στήριξη της Εκκλησίας, των τσιφλικάδων και των καπιταλιστών. Το πραξικόπημα απέτυχε. Αντί οι φασίστες να καταλάβουν αιφνιδιαστικά την εξουσία, ξεκίνησαν μια εκστρατεία για να κατακτήσουν το μεγαλύτερο τμήμα της Ισπανίας που είχε παραμείνει υπό τον έλεγχο της δημοκρατικής κυβέρνησης.
Η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου –που είχε και την υποστήριξη του σταλινικού ΚΚ Ισπανίας- δεν έκανε τίποτα για να εμποδίσει τους φασίστες. Το βάρος της απόκρουσής τους το σήκωσαν οι εργάτες. Παλεύοντας ενάντια στο φασισμό, ξεκίνησαν μια μεγάλη κοινωνική επανάσταση.
Το εργατικό κίνημα της Ισπανίας κυριαρχούνταν όλες τις προηγούμενες δεκαετίες από δυο ρεύματα. Τους Σοσιαλιστές (PSOE) και την συνδικαλιστική ομοσπονδία τους UGT. Στην εποχή που μιλάμε, η πλειοψηφία του Κόμματος είχε κάνει μια θεαματική στροφή στ’ αριστερά. Μιλούσε για την κοινωνική επανάσταση κι ο ηγέτης της, ο Λάργκο Καμπαλέρο ανακηρυσσόταν «ο Λένιν της Ισπανίας».
Το δεύτερο ρεύμα, το έκφραζε η αναρχοσυνδικαλιστική συνομοσπονδία η CNT. Ηταν το πιο μαχητικό ρεύμα στο εργατικό κίνημα. Πίστευε ότι οι εργάτες δεν χρειάζονται κόμματα και πολιτική, με τους αγώνες τους, που θα κορυφωθούν σε μια γενική απεργία, μπορούν να ανατρέψουν τον καπιταλισμό. Τα συνδικάτα θα ήταν η βάση της νέας κοινωνίας. Δίπλα και μέσα στην CNT δρούσε η FAI, (Αναρχική Ομοσπονδία Ιβηρικής). Η CNT είχε το 1936 περίπου 1.500.000 μέλη. Η «πρωτεύουσά» της, από τις αρχές του αιώνα, ήταν η Βαρκελώνη.
Σε όλη την Ισπανία οι εργάτες και οι αγρότες οπλίζονταν να παλέψουν τους φασίστες, έφτιαχναν «αντιφασιστικές επιτροπές» και καταλάμβαναν μεγάλα αγροκτήματα, εργοστάσια, υπηρεσίες και τα λειτουργούσαν υπό τον έλεγχό τους. Στη Καταλωνία και τη Βαρκελώνη αυτή η διαδικασία είχε φτάσει στο ανώτερο σημείο.
Ομως, το ζήτημα της εξουσίας δεν είχε λυθεί. Η Δημοκρατική κυβέρνηση εξακολουθούσε να λειτουργεί, επικεφαλής σε ότι είχε απομείνει από τον παλιό, μισητό, κρατικό μηχανισμό. Το ΚΚ Ισπανίας υποστήριζε ότι η κοινωνική επανάσταση δεν είναι στην ατζέντα. Προέχει ο πόλεμος για να συντριβεί ο Φράνκο. Ο Στάλιν εκείνη την περίοδο προσπαθούσε να στήσει μια συμμαχία με την Γαλλία και τη Βρετανία ενάντια στον Χίτλερ. Ηθελε να δείξει σε αυτές τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις ότι δεν ενθάρρυνε επαναστάσεις. Τελικά έπαιξε το ρόλο του δήμιου της επανάστασης.
Eπιλογή
Στη Βαρκελώνη, οι ηγέτες της CNT βρέθηκαν στις 21 Ιούλη του 1936 μπροστά σε μια επιλογή: είχαν συντρίψει τους πραξικοπηματίες. Τα όπλα βρίσκονταν στα χέρια των εργατών και των οργανώσεών τους. Θα έπαιρναν την εξουσία; Είπαν όχι. Ηταν «ενάντια σε κάθε κράτος» και αποφάσισαν ότι δεν θέλουν να εγκαθιδρύσουν μια «αναρχική δικτατορία». Ομως, κάποιος έπρεπε να συντονίσει σε εθνικό επίπεδο τη μάχη ενάντια στον Φράνκο, να οργανώσει την οικονομία κλπ. Η λογική συνέπεια αυτής της πραγματικότητας ήταν ότι λίγους μήνες μετά, τον Νοέμβρη, τέσσερις αναρχικοί έγιναν υπουργοί της κυβέρνησης. Αρνούμενοι να κάνουν ένα βήμα μπρος, άρχισαν να κάνουν πολλά βήματα πίσω. Ο ένας συμβιβασμός έφερε τον άλλο, με αποκορύφωμα τις τραγικές μέρες του Μάη 1937 στη Βαρκελώνη.
Ολο αυτό το διάστημα, ο πόλεμος δεν πήγαινε καλά. Και το βάρος του το σήκωναν οι εργάτες και οι φτωχοί. Μια μια οι κατακτήσεις του Ιούλη εξαφανίζονταν. Η αγανάκτηση σιγόβραζε στις εργατογειτονιές της Βαρκελώνης. Στις 3 Μάη μια προβοκάτσια προκάλεσε την έκρηξη.
Η αστυνομία, με επικεφαλής ένα στέλεχος του σταλινικού κόμματος της Καταλωνίας επιτέθηκε στο κτίριο της «Τελεφόνικα» (της τηλεφωνικής εταιρείας) που το έλεγχε μια κοινή επιτροπή της CNTκαι της UGT. Οι εργάτες που φρουρούσαν το κτίριο αντιστάθηκαν. Και στο άκουσμα των πυροβολισμών σε όλη τη Βαρκελώνη άρχισαν να ηχούν οι σειρήνες των εργοστασίων που καλούσαν σε γενική απεργία και να υψώνονται οδοφράγματα.
Οι «περιπολίες ελέγχου» της CNT και της FAI έβγαλαν τα όπλα τους από τις κρύπτες. Ενώθηκαν με τους αγωνιστές του POUM, ενός κόμματος που η ηγεσία του ανήκε παλιότερα στην «Διεθνή Αντιπολίτευση» του Τρότσκι και που παρά τα λάθη της βρισκόταν μίλια πιο αριστερά από την «επίσημη» αριστερά. Για δυο μέρες οι μάχες στη Βαρκελώνη μαίνονταν.
Οι αναρχικοί υπουργοί και η κεντρική ηγεσία της CNT έσπευσαν να παίξουν το ρόλο του πυροσβέστη. Δυο υπουργοί, η Φεντερίκα Μοντσενί και ο Γκαρσία Ολιβέρ, με τεράστιο κύρος στην εργατική τάξη της Βαρκελώνης, έκαναν εκκλήσεις από το ραδιόφωνο να εγκαταλειφθούν τα οδοφράγματα. Σύγχιση και αμφιβολίες άρχισαν να κυριεύουν τους μαχητές που πάλευαν σε αυτά. Η ηγεσία του POUM υποχώρησε κι αυτή σε αυτές τις πιέσεις. Τις επόμενες μέρες η Βαρκελώνη καταλήφθηκε από το «δημοκρατικό» στρατό και την αστυνομία κι ένα όργιο τρομοκρατίας άρχισε να ξετυλίγεται.
Δεκάδες αναρχικοί, μέλη του POUM, τροτσκιστές, «εξαφανίστηκαν», κι αφού βασανίστηκαν από τις μυστικές υπηρεσίες –που τις καθοδηγούσαν οι πράκτορες της Γκε-Πε-Ου του Στάλιν- δολοφονήθηκαν. Ανάμεσά τους και ο Αντρές Νιν, ο ηγέτης του POUM. Αρνήθηκε να ομολογήσει ότι ήταν «φασίστας πράκτορας». Στις 16 Ιούνη το POUM κηρύχτηκε παράνομο. Την ίδια μέρα, η 29η Μεραρχία, που αποτελούνταν από τη παλιά πολιτοφυλακή του κόμματος, διατάχτηκε να επιτεθεί στο μέτωπο της Χουέσκα. Δεν είχαν όπλα και πυρομαχικά, γιατί το Γενικό Επιτελείο τα στερούσε από τις «ανεπιθύμητες» μονάδες των αναρχικών και των «τροτσκιστών». Δεν είχαν υποστήριξη πυροβολικού, επίτηδες. Παρόλα αυτά η επίθεση έγινε και το αποτέλεσμα ήταν προμελετημένο και προκαθορισμένο: μια σφαγή.
Hγεσία
Αν οι εργάτες της Βαρκελώνης είχαν την ηγεσία που τους άξιζε το Μάη του 1937, οι εξελίξεις θα μπορούσαν να ήταν πολύ διαφορετικές. Μια επαναστατική εξουσία στη Καταλωνία θα λειτουργούσε σαν μαγνήτης για τους εργάτες σε όλη την Ισπανία, όχι μόνο στις περιοχές των Δημοκρατικών αλλά και σε αυτές που στέναζαν από το τρόμο του Φράνκο. Το δυνάμωμα της επανάστασης θα ενίσχυε τον αντιφασιστικό πόλεμο. Η ήττα της τον αδυνάτισε.
Ο πόλεμος συνεχίστηκε για δυο περίπου χρόνια. Στο τέλος η Δημοκρατία έχασε, εγκατελειμένη από τις «δημοκρατίες» της Δύσης αλλά και από τον Στάλιν που είχε αποφασίσει να αναζητήσει μια άλλη συμμαχία, με τον Χίτλερ αυτή τη φορά. Ο πιο βασικός παράγοντας της ήττας, όμως, ήταν ότι οι εργάτες και οι αγρότες είχαν απογοητευθεί και κουραστεί.
Οταν ο Πικάσο ζωγράφιζε την «Γκουέρνικα» δεν «μιλούσε» μόνο για το συγκεκριμένο έγκλημα, αλλά για τη φρίκη του πολέμου. Τα επόμενα χρόνια, καθώς ο κόσμος έμπαινε στο λουτρό αίματος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, θα γνώριζαν πολλές Γκουέρνικες σε κλίμακα εφιαλτικά μεγαλύτερη: Ρότερνταμ, Δρέσδη, Χιροσίμα. Κάθε γενιά από τότε έχει γνωρίσει τη δική της Γκουέρνικα, η Χουέ στο Βιετνάμ το 1968, η Φαλούτζα τώρα στο Ιράκ. Γι’ αυτό ο πίνακας του Πικάσο συγκινεί και σήμερα όλους όσους παλεύουν ενάντια στον πόλεμο. Απέναντι σε αυτή τη βαρβαρότητα ενός συστήματος που φέρνει καταστροφές, έχουμε να αντιτάξουμε την ελπίδα της ανατροπής του. Την προοπτική που έκφρασαν οι εργάτες της Βαρκελώνης εβδομήντα χρόνια πριν.