Η μαζική συγκέντρωση των “Κεμαλιστών” στην Σμύρνη την περασμένη Κυριακή έδωσε την ευκαιρία στα δελτία ειδήσεων και τις εφημερίδες να μιλήσουν, για μια ακόμα φορά, για την “βαθειά πολιτική κρίση στην οποία βυθίζεται η Τουρκία”. Από την μια είναι η “μπότα” των στρατηγών, που απειλούν με πραξικόπημα. Από την άλλη ο “φερεντζές”, ο Ερντογκάν, ο Γκιούλ και οι ισλαμιστές που θέλουν να βάλουν την μαντήλα στο προεδρικό μέγαρο.
Πως φτάσαμε εδώ; Η πιο διαδεδομένη ερμηνεία συνδέει την σημερινή κρίση της Τουρκίας άμεσα με την “Ευρωπαϊκή Προοπτική”, το πάγωμα των ενταξιακών διαπραγματεύσεων τον περασμένο Δεκέμβρη και την νίκη του Σαρκοζί στις πρόσφατες προεδρικές εκλογές στην Γαλλία. Τα όποια -πραγματικά ή πλασματικά- βήματα προς τον εκδημοκρατισμό και τον κοινωνικό εκσυγχρονισμό έκανε τους περασμένους μήνες η Τουρκία, λένε, τα έκανε, αποκλειστικά και μόνο, κάτω από την πίεση της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Τώρα που η προοπτική της ένταξης απομακρύνεται η Τουρκία επιστρέφει στον παλιό, καλό της εαυτό -την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τους διωγμούς των μειονοτήτων, τον σοβινισμό, τα τανκς και τον φερετζέ.
Στην πραγματικότητα, όμως, όλες αυτές οι θεωρίες έχουν ελάχιστη σχέση με την αλήθεια.
Ο φερετζές και η μπότα
Πρώτα απ’ όλα, στην ίδια την Τουρκία. Το ΑΚΡ, το κόμμα του Ερντογκάν και του Γκιούλ έχει, πράγματι, ισλαμικό υπόβαθρο. Οι αντίπαλοί του, που ουρλιάζουν τώρα στους δρόμους για τον κίνδυνο της “σαρία” και απειλούν να κατεβάσουν τα τανκς για να υπερρασπιστούν “τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους” δεν μπορούν να κατονομάσουν ούτε έναν νόμο, ούτε ένα διάταγμα, ούτε μια απόφαση που να μπορούν να ερμηνευτούν σαν “φιλοϊσλαμικά”. Η κυβέρνηση του Ερντογκάν δεν ευνόησε τους ισλαμιστές. Τις μεγάλες επιχειρήσεις ευνόησε. Δεν κυβέρνησε με βάση την σαρία. Με βάση τις εντολές του ΔΝΤ κυβέρνησε. Λένε ψέματα όσοι υποστηρίζουν ότι η Τουρκία απειλείται από τον φερετζέ.
Οι στρατηγοί, από την άλλη μεριά, ονειρεύονται σίγουρα ένα πραξικόπημα. Το πρόβλημα -και το δικό τους και του Μπαϊκάλ και των άλλων συμμάχων τους- δεν είναι η μαντήλα της κυρίας Γκιούλ αλλά οι φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις του Ερντογκάν και κύρια οι “υποχωρήσεις” του στο Κυπριακό και το Κουρδικό.
Παρά τις μαζικές συγκεντρώσεις των “κεμαλιστών” η δύναμή τους είναι πολύ μικρότερη από ότι δείχνουν. Η διαδήλωση στην Σμύρνη πυροδοτήθηκε από τις συνταγματικές αλλαγές που προώθησε ο Ερντογκάν μετά την αποτυχία εκλογής νέου προέδρου από την Βουλή. Με βάση τις αλλαγές αυτές ο πρόεδρος θα εκλέγεται από εδώ και πέρα άμεσα από τον λαό. Οι “κεμαλιστές” διαμαρτύρονται για έναν και μόνο λόγο: γιατί ξέρουν ότι ο Ερντογκάν έχει την πλειοψηφία με το μέρος του. Κανένας δεν μπορεί να προβλέψει τι θα γίνει αν τολμήσουν να κατεβάσουν τα τάνκς στους δρόμους. Ο κίνδυνος της “μπότας” είναι πολύ μικρότερος από ότι υποστηρίζουν οι σχολιαστές εδώ στην Ελλάδα.
Το μεγαλύτερο όμως ψέμα είναι ο ισχυρισμός ότι η δύναμη που σπρώχνει την Τουρκία στον εκδημοκρατισμό και τον εκσυγχρονισμό είναι η Ευρωπαϊκή Ενωση. Το ενδιαφέρον των ηγετών της Ευρώπης για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις πολιτικές και συνδικαλιστκές ελευθερίες και την δημοκρατία είναι, δίχως αμφιβολία, πραγματικό: αυτό για το οποίο πασχίζουν, όμως, δεν είναι πως θα τα εξασφαλίσουν αλλά πως θα τα στερήσουν -και από τους δικούς τους λαούς και από τους άλλους.
Τον περασμένο Νοέμβρη, λίγες μέρες πριν παγώσουν, με πρόσχημα τα λιμάνια της Κύπρου, οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις ανάμεσα στην Ευρωπαϊκή Ενωση και την Τουρκία ο Φριτς Μπόλκενσταϊν, ο γνωστός από την διαβότητη οδηγία πρώην Επίτροπος, δημοσίευσε ένα άρθρο με τον χαρακτηριστικό τίτλο “Η είσοδος της Τουρκίας θα διέλυε θανάσιμα την ΕΕ”.
Στο άρθρο ο Μπόλκενσταϊν δεν διστάζει να καυτηριάσει την τουρκική αστυνομία γιατί στις 8 Μάρτη του 2005 διέλυσε βίαια μια διαδήλωση γυναικών στην Κωνσταντινούπολη. Η καταστολή ήταν πραγματικά φρικιαστική. Αλλά ο Μπόλκενσταϊν είναι ο τελευταίος που δικαιούται να διαμαρτύρεται: η αστυνομία στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης είναι τουλάχιστον εξίσου αδίστακτη απέναντι στις διαδηλώσεις. Στην Γερμανία, το Βέλγιο, την Αγγλία (και μελλοντικά και εδώ αν περάσουν τα σχέδια του Πολύδωρα) η αστυνομία χρησιμοποεί λαστιχένιες σφαίρες και χρωμοσφαιρίδια -που μπορούν να προκαλέσουν μεγάλα εγκαύματα, τύφλωση, ακρωτηριασμό ή ακόμα και θάνατο- συστηματικά ενάντια στους διαδηλωτές. Σε πολλές χώρες χρησιμοποιούν ακόμα και σκύλους για τον “έλεγχο του πλήθους”. Αν η διαδήλωση είχε γίνει σε κάποια χώρα της Ευρώπης ο Μπόλκενσταϊν μάλλον, για την χλιαρή στάση της αστυνομίας θα διαμαρτυρόταν...
Ο Μπόλκενσταϊν δεν είναι μόνος. “Ποιά είναι η βασική ταυτότητα της Τουρκίας;” γράφει. “Εχει μια θαυμάσια ιστορία. Αλλά δεν είναι ευρωπαϊκή ιστορία. Η Ευρώπη σημαδεύτηκε από τις κοσμοϊστορικές εξελίξεις του παρελθόντος της: τον Χριστιανισμό, την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό, την δημοκρατία, την εκβιομηχάνιση. Η Τουρκία δεν χωράει σε αυτό το καλούπι...” Τις ίδιες ρατσιστικές δικαιολογίες θα μπορούσε να ακούσει κανείς και από τον Σαρκοζί και από όλους τους υπόλοιπους “αστέρες” της ΕΕ που αντιτίθονται στην ένταξη της Τουρκίας.
Οσο για την προσήλωση στην δημοκρατία, το κείμενο του Μπόλκενσταϊν είναι μνημείο: “Πολλοί υποστηρίζουν ότι μόνο η ένταξη θα σταματήσει το κύμα του Ισλαμισμού (στην Τουρκία). Η ΕΕ, όμως, θέλει να μειώσει την δύναμη και την επιρροή του τουρκικού στρατού, που είναι το βασικό ανάχωμα ενάντια στο ριζοσπαστικό Ισλάμ. Ξέρει η Ευρώπη τι κάνει;”. Σωστά. Αν ο στρατός είναι πιο αποτελεσματικός από την δημοκρατία για τα σχέδιά μας, τότε στηρίζουμε απλά τον στρατό.
Η διεύρυνση
Στην πραγματικότητα οι ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ενωσης είναι διαιρεμένοι απέναντι στην προοπτική ένταξης της Τουρκίας. Οι διαφωνίες τους, όμως, δεν έχουν καμμιά σχέση με τις “ευρωπαϊκές αξίες” που προβάλλουν: έχουν να κάνουν μόνο με τους φόβους και τα συμφέροντά τους.
Η κυβέρνηση του Ερντογκάν αποδείχτηκε εξαιρετικά αποτελεσματική για τους βιομήχανους και τους τραπεζίτες στην Τουρκία. Σύμφωνα με τον ανταποκριτή της εφημερίδας Financial Times “η οικονομία έχει μεγαλώσει με γρήγορους ρυθμούς τα τελευταία πέντε χρόνια, καταγράφοντας την μεγαλύτερη αύξηση παραγωγής ανάμεσα στα κράτη του ΟΑΣΑ την ίδια περίοδο... Η παραγωγικότητα της εργασίας έχει αυξηθεί κατά 42.5% μέσα σε αυτή την περίοδο, τινάζοντας στα ύψη την κερδοφορία των επιχειρήσεων...”
Η ραγδαία αυτή αύξηση έχει προκαλέσει ένα κύμα ξένων επενδύσεων στην Τουρκία. “Μέσα στα τελευταία δύο χρόνια η χώρα έχει προσελκύσει περισσότερες ξένες άμεσες επενδύσεις από ότι στα 20 προηγούμενα, αθροισμένα μαζί”. Ανάμεσα σε αυτούς που έσπευσαν στην Τουρκία ήταν και οι Ελληνες καπιταλιστές. Το 2005 η Εθνική Τράπεζα εξαγόρασε την τουρκική Finansbank. Την ίδια χρονιά η Citigroup, ο αμερικανικός τραπεζικός κολοσσός, αγόρασε το 20% της Akbank, της μεγαλύτερης τράπεζας της Τουρκίας.
Αυτή η ραγδαία ανάπτυξη -σε μια χώρα με 90 εκατομμύρια κατοίκους- κάνει τα μάτια των καπιταλιστών κυριολεκτικά να γυαλίζουν. Και ο καλύτερος τρόπος για να συμμετέχουν στο “πανηγύρι” είναι μέσα από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Ακόμα και ο Σαρκοζί, που ξιφουλκούσε σε κάθε, σχεδόν, προεκλογική συγκέντρωση ενάντια στην ένταξη της Τουρκίας, τάσσεται υπέρ μιας “ειδικής σχέσης” -μιας σχέσης που θα δίνει στους καπιταλιστές της Ευρώπης απεριόριστη πρόσβαση στις αγορές της Τουρκίας χωρίς να τους φορτώνει και με τα προβλήματά της.
Πίσω από τα ψέματα για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα υπάρχουν πολλά και διαφορετικά πράγματα που κάνουν διστακτικούς τους ηγέτες της Ευρώπης. Κάποιοι φοβούνται ότι η ΕΕ θα παραλύσει αν προστεθούν και άλλα μέλη, με ίσες ψήφους στα κοινοτικά όργανα, δικαίωμα βέτο στις αποφάσεις. Η προϋπόθεση για περαιτέρω διεύρυνση της ΕΕ, λένε, είναι ένα νέο Ευρωσύνταγμα που θα ρυθμίζει τις μεταξύ τους σχέσεις. Στην Γαλλία και την Γερμανία υπάρχουν, σίγουρα, πολλοί που φοβούνται ότι η προσθήκη μιας ακόμα μεγάλης χώρας θα μειώσει τον κεντρικό τους ρόλο.
Ο κυριότερος φόβος τους, όμως, συνδέεται με την γεωγραφική θέση της Τουρκίας: με την ένταξη της η ΕΕ θα συνορεύει νότια με το Ιράκ, το Ιράν και την Συρία. Αν ο Μπους χάσει τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας (ελάχιστοι έχουν πια απομείνει που να πιστεύουν ότι δεν θα τον χάσει) οι περιοχές αυτές θα είναι, για τις Μεγάλες Δυνάμεις, κυριολεκτικά ανεξέλεγκτες. Κανένας δεν μπορεί να προβλέψει ποιός θα είναι ο αντίκτυπος μιας τέτοιας ήττας στην ίδια την Τουρκία -μια χώρα μουσουλμανική με μεγάλη, μαζική απέχθεια για τις ΗΠΑ (μόνο το 20% των Τούρκων έχει θετική γνώμη για τις ΗΠΑ), μια μεγάλη Κουρδική μειονότητα και ένα δυνατό αντιπολεμικό κίνημα. Ποιός θα μπορέσει ελέγξει την κατάσταση; Ο Ερντογκάν με το ισλαμικό του παρελθόν; 'Η μήπως ο στρατός; Οι γνώμες διίστανται.
Ο Σαρκοζί τάσσεται ανοιχτά υπέρ του στρατού. Ο Μπλερ υποστηρίζει την ένταξη της Τουρκίας γιατί δεν θέλει να εγκαταλείψει ακόμα τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας. Η κυβέρνηση του Καραμανλή επιμένει να επαναλαμβάνει ότι «η πάγια θέση της Ελλάδας είναι υπέρ της ευρωπαϊκής προοπτικής της Τουρκίας». Τον Δεκέμβρη, όμως, η ελληνική διπλωματία πρωτοστάτησε για να παγώσουν οι διαδικασίες. Και την περασμένη Κυριακή ο Μητσοτάκης στην συνέντευξή του στην Καθημερινή ευχήθηκε να είναι και επόμενος πρόεδρος της Τουρκίας «Κεμαλικός» -στρατιωτικός, με άλλα λόγια.
Κάποιοι ποντάρουν στον Ερντογκάν. Στην δημοκρατία, τις ελευθερίες, την ειρήνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα -όλα αυτά τα οποία προβάλλουν σαν τις "μεγάλες αξίες" της ΕΕ- όμως, δεν ποντάρει κανείς.