Ιστορία

Η απόπειρα πραξικοπήματος του αρχιστράτηγου Κορνίλοφ στις 27-29 Αυγούστου του 1917 είχε την στήριξη όλης της άρχουσας τάξης. 

Τα νέα της προώθησης των στρατευμάτων του Κορνίλοφ προς την Πετρούπολη προκάλεσαν πανικό στην Προσωρινή Κυβέρνηση. Ο Κερένσκι, πρωθυπουργός, ήταν συνένοχος στη συνωμοσία. Πίστευε ότι η κατάληξή της θα ήταν να πάρει αυτός τα ηνία της εξουσίας και να «σώσει την Ρωσία και την επανάσταση» συντρίβοντας τις πιο ζωτικές της δυνάμεις. Ο Κορνίλοφ σκόπευε να χρησιμοποιήσει τον Κερένσκι, κι αυτός για να «σώσει την Ρωσία». Το πρόγραμμά του ήταν πιο απλό: «να κρεμάσουμε όλα τα μέλη των σοβιέτ». 

Την τελευταία στιγμή ο Κερένσκι προσπάθησε να σταματήσει τον Κορνίλοφ, όταν κατάλαβε ότι ήταν κι αυτός υποψήφιος για την κρεμάλα. Τον καθαίρεσε από αρχιστράτηγο και διέταξε να σταματήσει την προώθηση στην Πετρούπολη. Ο Κορνίλοφ τον αγνόησε. Ο στρατηγός που διόρισε ο Κερένσκι στη θέση του απλά αρνήθηκε. Οι διοικητές των μετώπων είτε δήλωσαν ότι στηρίζουν τον Κορνίλοφ είτε κράτησαν «ουδετερότητα». Δεν είναι παράξενο λοιπόν που στα Χειμερινά Ανάκτορα (την έδρα της κυβέρνησης) επικράτησε πανικός. 

Ο Κερένσκι που παρίστανε πλέον τον υπέρμαχο της δημοκρατίας, σε μια σύντομη έκρηξη ενεργητικότητας έκανε δυο κινήσεις. Απαίτησε να σχηματιστεί ένα πενταμελές Διευθυντήριο με επικεφαλής τον ίδιο, γιατί υποτίθεται έτσι θα αντιμετωπιζόταν αποφασιστικά η κρίση. Για τους γνώστες της ιστορίας της Γαλλικής Επανάστασης η λέξη Διευθυντήριο είχε ένα πολύ συγκεκριμένο φορτίο: ήταν το καθεστώς που σηματοδότησε το τέλος της ριζοσπαστικής φάσης της επανάστασης και το πρώτο βήμα στην άνοδο του Ναπολέοντα Βοναπάρτη στην εξουσία. Η ρωσική αριστερά, όλες της οι πτέρυγες, κατείχαν έξοχα την ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης. 

Το δεύτερο βήμα του Κερένσκι ήταν να διορίσει τα τρία από τα πέντε μέλη του Διευθυντηρίου. Και οι τρεις ήταν άμεσα αναμιγμένοι στο πραξικόπημα. Ο Σαβίνκοφ ήταν ο ενδιάμεσος ανάμεσα σ’ αυτόν και τον Κορνίλοφ μιας και ήταν ο κομισάριος της κυβέρνησης στο Γενικό Επιτελείο. Ο Κερένσκι τον διόρισε και Γενικό Διοικητή της Στρατιωτικής Περιφέρειας της Πετρούπολης. Δηλαδή, έβαλε ένα κορνιλοφικό να αντιμετωπίσει το πραξικόπημα του Κορνίλοφ. 

Στη συνέχεια, ο Κερένσκι «με το υπεράνθρωπο βάρος της να βαραίνει στους ώμους του» αρκέστηκε «να μετράει τις διαστάσεις των αιθουσών των Χειμερινών Ανακτόρων περιδιαβαίνοντάς τα μοναχικά», όπως αναφέρει σαρκαστικά ο Τρότσκι στην Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης. 

Μετά την αποτυχία του πραξικοπήματος έγινε φανερό πόσο «ερασιτεχνικά» οργανωμένο ήταν. Η απόφαση είχε παρθεί ουσιαστικά ένα μήνα πριν αλλά στο ενδιάμεσο δεν είχε ουσιαστικά τίποτα για να σχεδιαστεί και να υλοποιηθεί μια τόσο περίπλοκη επιχείρηση. Οι «επίλεκτες» μονάδες που είχαν επιλεγεί είχαν ελλείψεις σε προσωπικό και οπλισμό, οι διαταγές δίνονταν τελευταία στιγμή, οι αξιωματικοί που θα στέλνονταν ως προπομποί στην Πετρούπολη για να «συντονίσουν» τις επιχειρήσεις τσέπωσαν τα χρήματα και τα αυτοκίνητα αλλά οι περισσότεροι «κατόρθωσαν» να φτάσουν …μετά το φιάσκο του πραξικοπήματος. 

Όσο για το «Δημοκρατικό Κέντρο», τη βασική κορνιλοφική οργάνωση στη πρωτεύουσα με 2 χιλιάδες μέλη αποδείχτηκε πιο ανίκανο ακόμα κι από τις χαμηλότερες προσδοκίες. Τα μέλη του, ιδιαίτερα αξιωματικοί, είχαν αναλάβει να στήσουν προβοκάτσιες, «ταραχές» που θα παρείχαν κάλυψη για την καταστολή και επίσης να συλλάβουν στελέχη των αριστερών κομμάτων. Απέτυχαν θεαματικά και στους δυο στόχους. Για την ακρίβεια, οι περισσότεροι «οργανωτές» πέρασαν την ώρα τους μεθοκοπώντας σε δυο διάσημα και ακριβά καμπαρέ. 

Μια αιτία γι’ αυτό το χάος ήταν η ίδια η κοινωνική σύνθεση της ομάδας των πραξικοπηματιών και αυτών που εκπροσωπούσαν. Ο Τρότσκι γράφει:

«Η συνωμοσία οργανώθηκε από τους κύκλους που είχαν συνηθίσει να μην μπορούν να κάνουν τίποτα χωρίς τους κατώτερους τους: χωρίς εργάτες, χωρίς κρέας για τα κανόνια, χωρίς ορντινάντσες, υπηρέτες, μαγείρους, σοφέρ, αγγελιοφόρους, πλύστρες, κλειδούχους, τηλεγραφητές, ιπποκόμους, οδηγούς ταξί. Όμως, όλες αυτές οι μικρές βίδες και τροχοί, αφανείς, αναρίθμητες, απαραίτητες, ήταν με τα σοβιέτ και ενάντια στον Κορνίλοφ. Η επανάσταση ήταν πανταχού παρούσα». 

Το πραξικόπημα απέτυχε χωρίς να πέσει τουφεκιά. Οι εργάτες και οι φαντάροι κέρδισαν στο πλευρό τους τις μονάδες που διατάξει ο Κορνίλοφ να βαδίσουν στην Πετρούπολη. Ταυτόχρονα στα «μετόπισθεν» εξουδετέρωσαν αποφασιστικά τις εστίες των πραξικοπηματιών. 

Ο Τρότσκι γράφει:

«Οι σιδηροδρομικοί εκείνες τις μέρες έκαναν το καθήκον τους: κατά μυστήριο λόγο τα στρατεύματα στην πορεία τους ανακάλυπταν ότι κινούνταν σε λάθος πορεία. Συντάγματα να φτάνουν σε λάθος μεραρχία. Πυροβολικό να ακολουθεί αδιέξοδο δρόμο, τα επιτελεία να μην μπορούν να επικοινωνούν με τις μονάδες τους. Ολοι οι μεγάλοι σιδηροδρομικοί σταθμοί είχαν τα δικά τους σοβιέτ, τις δικές τους επιτροπές εργατών. Οι τηλεγραφητές τούς κρατούσαν ενήμερους για όλα τα γεγονότα, κινήσεις και αλλαγές ενώ εμπόδιζαν τις διαταγές του Κορνίλοφ να μεταδοθούν. Πληροφορίες άσχημες για τους Κορνιλοφιστές έπαιρναν αμέσως έκταση, πολλαπλασιάζονταν, διασκορπίζονταν, τοιχοκολλούνταν και περνούσαν από στόμα σε στόμα. Οι μηχανικοί, οι σταθμάρχες, οι λιπαντές, έγιναν προπαγανδιστές της αντίστασης. Μέσα σ' αυτή την ατμόσφαιρα ήταν αναγκασμένοι οι σχηματισμοί του Κορνίλοφ να προχωρήσουν ή μάλλον να καθηλωθούν».

Όταν για παράδειγμα η Άγρια Μεραρχία έφτασε σε ένα σταθμό 40 χιλιόμετρα από την Πετρούπολη, οι διοικητές της διαπίστωσαν ότι δεν μπορούσαν να συνεχίσουν γιατί οι γραμμές ήταν μπλοκαρισμένες από βαγόνια γεμάτα πέτρες και ξυλεία, και μετά από αυτά οι σιδηροτροχιές είχαν ξηλωθεί για πολλά χιλιόμετρα. Μάταια προσπαθούσαν να επικοινωνήσουν με το αρχηγείο τους: οι τηλεγραφητές του σταθμού προωθούσαν τα τηλεγραφήματα στο Σοβιέτ. 

Ταυτόχρονα, εκατοντάδες «αγκιτάτορες» σταλμένοι από σοβιέτ, συνδικάτα, κόμματα άρχισαν να αναμειγνύονται με τους φαντάρους της Μεραρχίας και να τους λένε τι πραγματικά συμβαίνει. Οι αξιωματικοί τους είχαν πει ότι πάνε στην Πετρούπολη να καταστείλουν «γερμανούς πράκτορες». 

Εκείνες τις μέρες διεξαγόταν στην Πετρούπολη το Πρώτο Συνέδριο των Μουσουλμάνων της Ρωσίας. Το συνέδριο έστειλε μια αντιπροσωπεία στην Άγρια Μεραρχία, οι άνδρες της ήταν μουσουλμάνοι. Στην αντιπροσωπεία συμμετείχε ο εγγονός του θρυλικού Σαμίλ, που είχε αγωνιστεί για δεκαετίες ενάντια στη προσάρτηση του Καυκάσου από τους Τσάρους. Οι φαντάροι προστάτεψαν την αντιπροσωπεία, έκαναν συνέλευση και αποφάσισαν με ποια πλευρά είναι. Ύψωσαν μια κόκκινη σημαία που έγραφε «Γη και Ελευθερία» στο βαγόνι της διοίκησης και συνέλαβαν τους αξιωματικούς τους.  

Οι ναύτες του στόλου της Βαλτικής στην Κρονστάνδη και το Ρεβάλ μαζί με τους φαντάρους της φρουράς του Ελσινγκφορς (Ελσίνκι) ανέλαβαν αμέσως τη διοίκηση των περιοχών τους και συνέλαβαν όποιο αξιωματικό αρνιόταν να υπογράψει ότι δεν είναι κορνιλοφικός. Όχι ότι οι υπόλοιποι μπορούσαν να δώσουν διαταγές.. Στο αντιτορπιλικό Πετροπαβλόσκ τέσσερις αξιωματικοί ήταν αρκετά ηλίθιοι να δηλώσουν την πίστη τους στον Κορνίλοφ. Το πλήρωμα τους εκτέλεσε. 

Στην Πετρούπολη τα σοβιέτ και τα συνδικάτα κινητοποίησαν μια επιβλητική δύναμη. Όπως γράφει ο ακαδημαϊκός Α. Ραμπίνοβιτς στη κλασσική πλέον μελέτη «Οι μπολσεβίκοι παίρνουν την εξουσία»:

«Λίγες μόνο ώρες μετά την ανακοίνωση της απόπειρας Κορνίλοφ, οι σειρήνες των εργοστασίων σε όλη την Πετρούπολη άρχισαν να σημαίνουν συναγερμό. Δρώντας μόνοι, χωρίς εντολές από τις αρχές, οι εργάτες ενίσχυσαν την φύλαξη των κτιρίων και εγκαταστάσεων και άρχισαν να συγκροτούν μαχητικά αποσπάσματα. Στις 28 και 29 Αυγούστου μπορούσε κανείς να δει μακρές σειρές εργατών να περιμένουν υπομονετικά να καταταγούν σε αυτά τα αποσπάσματα που όλο πιο συχνά αποκαλούνταν Κόκκινες Φρουρές. Για να συμβάλλουν στον εξοπλισμό αυτών των αποσπασμάτων το προσωπικό στο εργοστάσιο Πουτίλοφ επιτάχυνε την παραγωγή κανονιών διαφόρων τύπων, τα οποία έστελναν στην πρώτη γραμμή χωρίς δοκιμαστικές βολές. Οι μεταλλεργάτες απλά τα συνόδευαν και έκαναν τις προσαρμογές επί τόπου. Οι εργοστασιακή επιτροπή στο μεγάλο εργοστάσιο οπλισμού του Σεστρορέσκ έστειλε χιλιάδες ντουφέκια και ποσότητες πυρομαχικών στις Κόκκινες Φρουρές». 

Τη νύχτα της 27ης Αυγούστου η Εκτελεστική των Σοβιέτ αποφάσισε να συγκροτήσει την «Επιτροπή Άμυνας» που έμεινε γνωστή σαν Στρατιωτική Επαναστατική Επιτροπή. Το συνδικάτο μετάλλου της Πετρούπολης που ήδη πλειοψηφούσαν οι μπολσεβίκοι πρόσφερε στην Επιτροπή το ταμείο του και το προσωπικό του. Ήταν το μεγαλύτερο συνδικάτο της Ρωσίας, με 200 χιλιάδες μέλη. Το συνδικάτο των σοφέρ, πλειοψηφούσαν οι αριστεροί εσέροι, πρόσφερε όλα τα αυτοκίνητα που οδηγούσαν τα μέλη του. Το συνδικάτο των τυπογράφων, με μενσεβίκικη πλειοψηφία, εξασφάλισε ότι δεν θα κυκλοφορήσουν οι δεξιές φυλλάδες που υποστήριζαν τον Κορνίλοφ.

Η Στρατιωτική Οργάνωση των μπολσεβίκων, οργάνωσε συσκέψεις και συνελεύσεις στους στρατώνες. Όλες οι άδειες ανακλήθηκαν, σχηματίστηκαν αποσπάσματα που βγήκαν περιπολία ή πήγαν να φυλάξουν τις προσβάσεις της Πετρούπολης. Πολλά τα συνόδευαν αξιωματικοί. Όχι γιατί κατέχονταν από δημοκρατικό ζήλο αλλά γιατί όπως ανέφερε η απόφαση του συντάγματος Λιτόφσκι: «Όσοι αξιωματικοί και άνδρες αρνηθούν να εκτελέσουν τις εντολές θα περάσουν από επαναστατικό δικαστήριο». 

Οι ηγεσίες των μενσεβίκων και των εσέρων, που κατείχαν ακόμα την πλειοψηφία στο Σοβιέτ της Πετρούπολης και στην Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή των Σοβιέτ, καταλάβαιναν ότι τυχόν νίκη του Κορνίλοφ θα σήμαινε σφαγή για τους ίδιους. Βρίσκονταν σε μια δύσκολη, πολιτικά, θέση. Είχαν υποστηρίξει τον Κερένσκι και είχαν κλείσει τα μάτια σε όλες τις κινήσεις που έκανε. Αποφάσισαν για άλλη μια φορά να τον στηρίξουν αποσιωπώντας τα στοιχεία για τη συμμετοχή του στις προετοιμασίες του πραξικοπήματος που πλέον κυκλοφορούσαν ευρέως στον πληθυσμό της Πετρούπολης. Όμως, έπρεπε να κάνουν κάτι ενάντια στο πραξικόπημα, γιατί η κυβέρνηση απλά είχε παραλύσει. 

Γι’ αυτό οι μενσεβίκοι πρότειναν την συγκρότηση της Επιτροπής Άμυνας. Στην αρχική της σύνθεση περιλάμβανε από τρεις εκπροσώπους των μενσεβίκων των εσέρων και των μπολσεβίκων. Στη συνέχεια έγινε πιο πολυάριθμη αλλά οι μπολσεβίκοι έπαιζαν το κεντρικό ρόλο. Ξαφνικά το κόμμα που ήταν σε μισο-παρανομία, κατασυκοφαντημένο καλούνταν να παίξει ρόλο στην υπεράσπιση της «νομιμότητας». Ο Ν. Σουχάνοφ, ένας αριστερός μενσεβίκος έχει αφήσει στις «Αναμνήσεις» του μια πλούσια πηγή πληροφοριών και εκτιμήσεων. Γράφει:

«Η Επιτροπή έπρεπε να κινητοποιήσει τις μάζες των εργατών και των φαντάρων για τις αμυντικές προετοιμασίες της. Όμως, αυτές οι μάζες, στο βαθμό που ήταν οργανωμένες, είχαν οργανωθεί από τους μπολσεβίκους και τους ακολουθούσαν. Εκείνη τη στιγμή μόνο οι μπολσεβίκοι διέθεταν μια οργάνωση μαζική, ενωμένη σε μια στοιχειώδη πειθαρχία και συνδεδεμένη με τα δημοκρατικά κατώτερα στρώματα της πρωτεύουσας. Χωρίς αυτή την οργάνωση η Επιτροπή θα ήταν ανίσχυρη. Χωρίς τους μπολσεβίκους θα περνούσε το χρόνο της με εκκλήσεις και ομιλίες από ρήτορες που είχαν χάσει κάθε ίχνος κύρους. Με τους μπολσεβίκους η Επιτροπή είχε στη διάθεσή της το σύνολο της ισχύος των οργανωμένων εργατών και φαντάρων». 

Πράγματι η Επιτροπή Περιοχής Πετρούπολης των μπολσεβίκων συνεδρίασε με αντιπροσώπους από τις περιφέρειές της το βράδυ της 27-28 Αυγούστου και έδωσε οδηγίες για τον συντονισμό των ενεργειών που ξεδιπλώθηκαν στα εργοστάσια και τους στρατώνες. Όμως, συζήτησε και τα πολιτικά ζητήματα που έβαζαν οι εξελίξεις. Με ποια πολιτική γραμμή ενάντια στο πραξικόπημα; Τι θα κάνουμε με την κυβέρνηση, με τις ηγεσίες των σοβιέτ; 

Υπήρχαν δυο κίνδυνοι για τους μπολσεβίκους. Να γίνουν ουρά των ρεφορμιστών που είχαν γίνει ουρά της κυβέρνησης του Κερένσκι. Ή να μπουν στο περιθώριο με μια σεχταριστική στάση, να πουν ουσιαστικά «τι Κορνίλοφ τι Κερένσκι». Κι οι δυο κίνδυνοι ήταν υπαρκτοί. 

Ένα ολόκληρο τμήμα της ηγεσίας των μπολσεβίκων που είχαν αντιταχθεί στις Θέσεις του Απρίλη του Λένιν γλιστρούσαν στην πρώτη κατεύθυνση. Δεν πίστευαν ότι η εργατική τάξη μπορούσε να πάρει την εξουσία και να ανατρέψει τον καπιταλισμό στην Ρωσία. Στη συγκεκριμένη στιγμή αυτή η πτέρυγα απλά ενέκρινε τις προτάσεις των μενσεβίκων και των εσέρων στην Εκτελεστική των σοβιέτ χωρίς να ανοίγει «διχαστικά» ζητήματα. 

Ο άλλος κίνδυνος εκφράστηκε από τοποθετήσεις στελεχών των μπολσεβίκων που έλεγαν ότι πρέπει μεν να πολεμήσουν το πραξικόπημα αλλά «ανεξάρτητα» και «χωρίς καμιά απολύτως σχέση» με τους «προδότες» ρεφορμιστές. Για την ακρίβεια, έφταναν στο επικίνδυνο συμπέρασμα ότι η «πραγματική πάλη» ενάντια στον Κορνίλοφ είχε προϋπόθεση την ανατροπή του Κερένσκι. 

Τελικά οι μπολσεβίκοι ακολούθησαν έναν άλλο δρόμο. Αυτόν που είχε συμπυκνώσει μερικά χρόνια πριν ο Λένιν στη φράση «Χτυπάμε μαζί, βαδίζουμε χωριστά… χωρίς να ενοποιούμε οργανώσεις, έχοντας το νου στους συμμάχους όσο τον έχουμε στον αντίπαλο». Ή όπως είπε ο Τρότσκι σε μια ομάδα ναυτών που ήταν φυλακισμένοι μαζί του: «Να χρησιμοποιήσουμε τον Κερένσκι σαν τον ώμο που θα στηρίξουμε το ντουφέκι για να πυροβολήσουμε τον Κορνίλοφ. Μετά θα έρθει η σειρά του». 

Ο Λένιν έκφρασε αυτή τη στάση με απόλυτη σαφήνεια, σε μια επιστολή που έγραψε στην Κ.Ε των μπολσεβίκων:

«Ο τρόπος του πολέμου ενάντια στον Κορνίλοφ πρέπει να γίνει με επαναστατικό τρόπο. Να βάλουμε τις μάζες μέσα, να τις ξεσηκώσουμε, να τις διεγείρουμε (ο Κερένσκι φοβάται τις μάζες, φοβάται τους ανθρώπους)… Δεν θα ανατρέψουμε τον Κερένσκι αυτή τη στιγμή. Θα προσεγγίσουμε το καθήκον της πάλης εναντίον του με διαφορετικό τρόπο, δηλαδή θα τονίσουμε στον κόσμο που παλεύει εναντίον του Κορνίλοφ, τις αδυναμίες και τις ταλαντεύσεις του Κερένσκι».

Ο Λένιν εξηγούσε ότι το επαναστατικό κόμμα έπρεπε να κάνει μια γρήγορη προσαρμογή στη γραμμή του, να προβάλλει συγκεκριμένα συνθήματα που θα τα έκανε πράξη μαζί με τους εργάτες και τους φαντάρους που ακόμα δεν ακολουθούσαν τους μπολσεβίκους:

«Η αλλαγή βρίσκεται στο γεγονός ότι κύριο έγινε τώρα το δυνάμωμα της ζύμωσης για ένα είδος ‘μερικών διεκδικήσεων’ πρός τον Κερένσκι… όπλίστε τους εργάτες της Πετρούπολης, καλέστε στην Πετρούπολη τα στρατεύματα από την Κρονστάνδη, το Βίμποργκ, το Έλσινγκφορς, διαλύστε τη Δούμα, συλλάβετε τον Ροτζιάνκο, νομιμοποιήστε τη μεταβίβαση των μεγάλων κτημάτων στους αγρότες, καθιερώστε εργατικό έλεγχο στην τροφοδοσία στα εργοστάσια κλπ. κλπ. 

Πρέπει να παρουσιάσουμε αυτά τα αιτήματα όχι μόνο στον Κερένσκι -και όχι τόσο στον Κερένσκι- όσο στους εργάτες, τους στρατιώτες, τους αγρότες που συμπαρασύρθηκαν από ενθουσιασμό στην υπόθεση. Πρός αυτή την κατεύθυνση πρέπει να σπρώχνουμε ιδιαίτερα τους ‘αριστερούς’ εσέρους».

Ήταν μια τακτική που μερικά χρόνια αργότερα ονομάστηκε «ενιαίο μέτωπο» από την Κομμουνιστική Διεθνή. Το άμεσο αποτέλεσμα ήταν ότι η απόπειρα πραξικοπήματος του Κερένσκι ηττήθηκε, για την ακρίβεια «απωθήθηκε, θρυμματίστηκε, ρουφήχτηκε από τη γη» όπως γράφει παραστατικά ο Τρότσκι. Όμως, η συνέχεια δεν ήταν η ισχυροποίηση των εσέρων και των μενσεβίκων, αλλά η επιτάχυνση της κρίσης τους και η ενίσχυση των μπολσεβίκων. Σε δυο βδομάδες κατέκτησαν την πλειοψηφία των σοβιέτ στη Μόσχα και την Πετρούπολη. Ο Κερένσκι κατάφερε να σχηματίσει μια ακόμα Προσωρινή Κυβέρνηση. Θα ήταν η τελευταία.