Ένα σπάνιο οπτικοακουστικό υλικό για την Αθήνα του 1917, με 110 φωτογραφίες και δύο κινηματογραφικά φιλμ, εκτίθεται αυτές τις μέρες -και για πρώτη φορά στην Ελλάδα- στο Μουσείο Μπενάκη. Η έκθεση “Αθήνα 1917. Με το βλέμμα της Στρατιάς της Ανατολής” έχει μεγάλο ενδιαφέρον καθώς φωτίζει μια κομβική και όχι ιδιαίτερα γνωστή ιστορική στιγμή της χώρας και της πρωτεύουσάς της ανάμεσα στους Βαλκανικούς Πολέμους και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Στην ουσία πρόκειται για μία φωτογραφική και κινηματογραφική αποτύπωση του πώς έγινε -πιο σωστά του πώς επιβλήθηκε- η είσοδος της Ελλάδας στο Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Το υλικό προέρχεται από το αρχείο του γαλλικού στρατιωτικού σώματος που έδρασε κατά τη διάρκεια του Α'ΠΠ στα Βαλκάνια μένοντας γνωστό ως “Στρατιά της Ανατολής” και συγκεκριμένα της Φωτογραφικής και Κινηματογραφικής Υπηρεσίας του. Οι λήψεις έγιναν από δύο Γάλλους στρατιώτες-φωτογράφους όταν μία δύναμη 5000 στρατιωτών του “συμμαχικού” εκστρατευτικού σώματος που για δύο χρόνια είχε στρατοπεδεύσει στη Θεσσαλονίκη, κατέλαβε τον Ιούνη του 1917 την Αθήνα και τον Πειραιά προκειμένου να υποστηρίξει την επιστροφή του Ελευθέριου Βενιζέλου στην εξουσία και να εξασφαλίσει την είσοδο της χώρας στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ.
Από τον Σεπτέμβρη του 1916 μέχρι και εκείνη τη στιγμή, η Ελλάδα είχε βρεθεί με δυο κυβερνήσεις, μια της “Εθνικής Άμυνας” με επικεφαλής τον Βενιζέλο και έδρα τη Θεσσαλονίκη και μια του “Βασιλείου της Ελλάδας” με επικεφαλής το βασιλιά Κωνσταντίνο στην Αθήνα -με δυο στρατούς και δυο εδαφικές επικράτειες: Μακεδονία, Κρήτη, κάποια νησιά του Αιγαίου η πρώτη, Αττική, Στερεά, Ηπειρο, Πελοπόννησο η δεύτερη. Το θέμα που δίχαζε την άρχουσα τάξη ήταν με ποιους όρους και με ποιες συμμαχίες θα διαχειριζόταν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο που είχε ξεσπάσει το 1914.
Η μια πλευρά με επικεφαλής τον Βενιζέλο, πίστευε ότι η συμμετοχή στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ θα επέτρεπε στην Ελλάδα να διατηρήσει τα κέρδη των Βαλκανικών Πολέμων και να τα επαυξήσει. Η άλλη πλευρά, με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο, υποστήριζε ότι η Ελλάδα έπρεπε να παραμείνει ουδέτερη κάτι που εξυπηρετούσε τους γερμανικούς σχεδιασμούς. Ήταν μια κατάσταση εμφυλίου πολέμου ανάμεσα στα δυο μεγάλα στρατόπεδα της άρχουσας τάξης που έχει μείνει στην ιστορία ως “Εθνικός Διχασμός”. Και οι δυο πλευρές ήταν αρπακτικές και πολεμοκάπηλες, αλλά διαφωνούσαν στη μέθοδο και τους χειρισμούς.
Αυτή την ιστορική περίοδο ζωντανεύει η έκθεση, χωρισμένη σε τρεις ενότητες. Η πρώτη, “Στιγμές καθημερινότητας”, εστιάζει κατά κύριο λόγο στην πόλη και τους ανθρώπους της. Μια Αθήνα όπως ήταν πριν το τεράστιο προσφυγικό κύμα της Μικρασιατικής Καταστροφικής και την εντατική πολεοδόμηση που ακολούθησε, πριν κάνει την εμφάνισή του στο έδαφός της το πρώτο κτίριο από μπετόν –όπως μαθαίνουμε από το Οδηγό της έκθεσης, αυτό έγινε ακριβώς τότε, το 1917.
Στιγμιότυπα
Μπορεί εκεί κανείς να αναγνωρίσει σημερινούς δρόμους και πλατείες -Σταδίου, Πανεπιστημίου, Ακαδημίας, Μοναστηράκι κ.α.- και όλα τα αρχαιολογικά μνημεία της πόλης και ταυτόχρονα να ανακαλύψει συνοικίες ολόκληρες που λόγω πολεοδομικών αλλαγών ή αρχαιολογικών ανασκαφών έχουν εξαφανιστεί -όπως η συνοικία της Βλασσαρούς. Μπορεί να δει κάρα και άμαξες, βοσκούς και αγελάδες στον Ναό του Ηφαίστου, κοπάδια αιγοπροβάτων να διασχίζουν ανέμελα την Πανεπιστημίου, λαϊκές αγορές, στιγμιότυπα από το Πάσχα του 1917 και άλλες σκηνές από την καθημερινή ζωή.
Ο “επαρχιώτικος” ρυθμός ζωής που αποπνέει η έκθεση, μιας πρωτεύουσας που δεν έχει ακόμα γνωρίσει τη μετέπειτα βιομηχανική ανάπτυξη και δεν έχει ακόμα μετατραπεί σε μεγαλούπολη, δεν είναι απόλυτα πραγματικός. Οι σιδηροτροχιές του τραμ και οι γραμμές ηλεκτροκίνησής του, οι τηλεφωνικοί στύλοι, τα αμάξια που κυκλοφορούν στους δρόμους, είναι δείγματα μιας πόλης που κάνει ήδη αυτά τα βήματα. Την ίδια στιγμή, οι φωτογραφίες περιορίζονται στο κομμάτι της Αθήνας που σήμερα αποτελεί το κέντρο της πόλης -εν μέρει λογικό αφού εκεί είχε στρατοπεδεύσει το μεγαλύτερο τμήμα των γαλλικών στρατευμάτων- αλλά που από τότε φαίνεται να είναι το “τουριστικό”, θα μπορούσαμε να πούμε, τμήμα της. Λείπουν για παράδειγμα ολόκληρες γειτονιές που έπαιζαν τεράστιο οικονομικό ρόλο όπως ο Πειραιάς με τα εργοστάσιά του και τις εργατικές συνοικίες που τον συνόδευαν.
Παρόλα αυτά, οι ταξικές αντιθέσεις είναι εμφανείς. Δίπλα στις κομψές πλούσιες κυρίες με τα καπελάκια, “ποζάρουν” οι φτωχές γυναίκες με τις μαντήλες και τις στάμνες στους ώμους που κουβαλάνε το νερό στα φτωχόσπιτα των Αναφιώτικων, της Πλάκας και των γύρω περιοχών. Δίπλα στους καλοντυμένους κυρίους με τα μπαστουνάκια, βρίσκονται οι πλανόδιοι πωλητές σταφυλιών, σπιτικής λεμονάδας και άλλων προϊόντων, οι λούστροι παπουτσιών με τα κασελάκια τους που ξεκουράζονται μπροστά στο Δημαρχείο της Αθήνας, οι λαϊκατζήδες που κοιμούνται πάνω στους πάγκους μέσα στη Δημοτική Αγορά στην Αθηνάς.
Οι στιγμές της καθημερινότητας σκιάζονται φυσικά από τις “Ημέρες πολέμου” όπως είναι και ο τίτλος της δεύτερης ενότητας. Είναι και η πιο δυνατή καθώς δείχνει ξεκάθαρα ότι η είσοδος της Ελλάδας στον πόλεμο ήταν αποτέλεσμα της ωμής ιμπεριαλιστικής επέμβασης του γαλλικού στρατιωτικού σώματος. Εδώ βλέπουμε τη “γαλλική κατοχή” της Αθήνας με τη “Στρατιά της Ανατολής” να έχει καταλάβει και οχυρώσει όλους τους λόφους της Αθήνας. Βλέπουμε το πολυβόλο των Γάλλων “συμμάχων” ακροβολισμένο πάνω από την Ακρόπολη, σκοπιές που περιπολούν πάνω και γύρω από τον Ιερό Βράχο, στρατιωτικές παρελάσεις και αξιωματικούς που επιθεωρούν και παρασημοφορούν στρατιώτες στο Παναθηναϊκό Στάδιο, Γάλλους στρατηγούς που ξεναγούνται στην Ακρόπολη, κοινές εμφανίσεις τους με το Βενιζέλο, το ρόλο της Γαλλικής Σχολής Αθηνών ως οικοδέσποινας της κατοχής, στρατιώτες που ελέγχουν όλα τα σημεία κλειδιά της πόλης και κυριολεκτικά ζουν -κοιμούνται, ξεκουράζονται, τρώνε- σε αυτά.
Στην ίδια ενότητα αποτυπώνονται οι συνέπειες για τον κόσμο της πόλης που πλήρωνε τις κόντρες της ντόπιας της άρχουσας τάξης και τις επεμβάσεις των ιμπεριαλιστών της Αντάντ με αμέτρητη δυστυχία και αίμα. Λίγους μήνες νωρίτερα, το Νοέμβρη του 1916, αγγλογαλλικά στρατεύματα είχαν αποβιβαστεί στον Πειραιά και προελάσει στην Αθήνα. Ακολούθησαν οι πρώτες ένοπλες συγκρούσεις στο κέντρο της πόλης με σώματα του ελληνικού τακτικού στρατού και αντιβενιζελικές παραστρατιωτικές ομάδες. Ο γαλλικός στρατός μάλιστα βομβάρδισε την πόλη. Τις επόμενες μέρες αντιβενιζελικές παραστρατιωτικές ομάδες οργάνωσαν ένα λουτρό αίματος εναντίον των βενιζελικών στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις. Τα γεγονότα εκείνων των ημερών έμειναν στην ιστορία ως “Νοεμβριανά”. Οι φωτογραφίες με την εκταφή βενιζελικών θυμάτων των “Νοεμβριανών” ή με την οικία Βενιζέλου σουρωτήρι εξωτερικά και εσωτερικά από τις σφαίρες των πολυβόλων ζωντανεύουν αυτές τις συγκρούσεις.
Κακουχίες
Των “Νοεμβριανών” είχε προηγηθεί ο ναυτικός αποκλεισμός που είχαν επιβάλει οι Σύμμαχοι στην νότια Ελλάδα που σήμαινε τεράστιες ελλείψεις τροφίμων και φρικτές κακουχίες για τον απλό λαό. Τα “σημάδια” του αποκλεισμού είναι επίσης ορατά στην έκθεση -επαίτες έξω από τις εκκλησιές, ο αποκλεισμός μέσα από το βλέμμα ενός μικρού παιδιού, η αναζήτηση του “σπάνιου νερού”, είναι μερικές από τις φωτογραφίες που τα αποτυπώνουν. Όπως και αυτή με την καλλιέργεια πατάτας στα παρτέρια έξω από πολυτελές καφενείο με κυρίους με ημίψηλα γωνία Πανεπιστημίου και Βουκουρεστίου (!). Όχι άδικα στον Οδηγό της έκθεσης, των φωτογραφιών που συνοδεύονται με το σύνθημα “Ελλάς-Γαλλία... Συμμαχία” προηγούνται αυτές με το σύνθημα “Ελλάς-Γαλλία... Αποκλεισμός”.
Η έκθεση ολοκληρώνεται με την ενότητα “Κλασσική Αθήνα, σύγχρονη πρωτεύουσα, ξεχασμένες όψεις” και εστιάζει σε κτίρια, μνημεία, δρόμους και λόφους, όπως το κτίριο της Παλιάς Βουλής, το Ζάππειο, το λόφο του Στρέφη, την Καπνικαρέα κα. Αξίζει κάποιος/α να την επισκεφτεί, εκατό χρόνια μετά αποκαλύπτει κάποια πολύ σημαντικά πολιτικά γεγονότα αλλά κεντρίζει και το ενδιαφέρον για επιπλέον αναζήτηση της ιστορίας της περιόδου.