Τη νύχτα της 4 Απρίλη του 1968 ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ έπεφτε νεκρός απ’ τις σφαίρες ενός ρατσιστή στο Μέμφις του Τενεσί. Η είδηση της δολοφονίας του πυροδότησε ένα τεράστιο κύμα εξεγέρσεων στα μαύρα «γκέτο» των μεγάλων πόλεων απ’ άκρη σ’ άκρη στις ΗΠΑ. Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ ήταν το σύμβολο του αγώνα για τα πολιτικά δικαιώματα των μαύρων στις ΗΠΑ. Τον Αύγουστο του 1963 είχε μιλήσει στην γιγάντια «πορεία Ελευθερίας» στην πρωτεύουσα Ουάσιγκτον. Από το βήμα εκείνης της συγκέντρωσης έκανε την πιο γνωστή ομιλία του που έχει μείνει στην ιστορία από τη φράση «Έχω ένα όνειρο». 

Η πορεία είχε γίνει με τις ευλογίες της προεδρίας Κένεντι, κι ο Κινγκ ήταν από τους βασικούς συνομιλητές της, εκπροσωπώντας τη «μετριοπαθή» πτέρυγα του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα. Πέντε χρόνια μετά, όμως, ο Κινγκ έβρισκε το θάνατο στο Μέμφις έχοντας τεθεί επικεφαλής της απεργίας των μαύρων εργατών καθαριότητας και καλώντας σε γενική απεργία για να παραλύσει η πόλη. Ένα χρόνο πριν, ο Κινγκ είχε ταχθεί ανοιχτά ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ. Οι δυο αγώνες, ενάντια στον ρατσισμό και ενάντια στον πόλεμο, ριζοσπαστικοποιούσαν μια ολόκληρη γενιά. Κι ο Κινγκ έκανε αυτή τη διαδρομή. 

Στις αρχές της δεκαετίας του ’50 ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός βρισκόταν στον κολοφώνα της δύναμής του οικονομικά και στρατιωτικά. Οι ιδεολογικοί του εκπρόσωποι προπαγάνδιζαν με κάθε τρόπο ότι ήταν υπερασπιστής του «ελεύθερου κόσμου», της δημοκρατίας και των ατομικών δικαιωμάτων απέναντι στον «κόκκινο φασισμό». 

Όμως, στις νότιες Πολιτείες των ΗΠΑ εκατομμύρια μαύροι στερούνταν βασικών δικαιωμάτων και ζούσαν σε συνθήκες προκλητικού και επίσημα θεσμοθετημένου ρατσισμού. Με διάφορα νομικά τεχνάσματα είχαν χάσει το δικαίωμα της ψήφου. Τα παιδιά τους έπρεπε να πηγαίνουν σε χωριστά σχολεία από των λευκών, που οι αρχές φρόντιζαν να τους λείπουν τα στοιχειώδη. Ακόμα και οι δημόσιες βρύσες, τα ουρητήρια, οι θέσεις στα λεωφορεία ήταν «φυλετικά διαχωρισμένα».

Αυτό το ρατσιστικό οικοδόμημα -με τα ανεπίσημα εξαρτήματά του όπως η Κου Κλουξ Κλαν- το είχε χτίσει συστηματικά η άρχουσα τάξη από τα τέλη του 19ου αιώνα. Οι καπιταλιστές του Βορρά νικήσανε στον Εμφύλιο αλλά μετά έκαναν μια επικερδή συμφωνία με τους πρώην δουλοκτήτες του Νότου που κι αυτοί έγιναν καπιταλιστές. Ο ρατσισμός έγινε το όπλο διαίρεσης της εργατικής τάξης και των φτωχών. Γι’ αυτό δεν το ακούμπησε ούτε ο «δημοκράτης» Ρούζβελτ. 

Όμως, στα μέσα της δεκαετίας του ’50 πολλά πράγματα είχαν αλλάξει. Εκατοντάδες χιλιάδες μαύροι νέοι είχαν πάει στα πεδία των μαχών του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Είχαν πολεμήσει ενάντια στον Χίτλερ στην Ευρώπη και πλέον δεν ανέχονταν να σκύβουν το κεφάλι στους ρατσιστές στην Αλαμπάμα. Η οικονομική άνθηση του αμερικάνικου καπιταλισμού οδηγούσε χιλιάδες να πηγαίνουν στις πόλεις αναζητώντας μια καλύτερη ζωή, χωρίς φτώχεια και με αξιοπρέπεια. Τις ίδιες ελπίδες είχε και ένα νέο στρώμα πιο μορφωμένων και ευκατάστατων μαύρων, δικηγόρων, γιατρών, μηχανικών. 

Πολιτικά δικαιώματα

Το 1955 μια μαύρη ράφτρα η Ρόζα Παρκς αρνήθηκε να παραχωρήσει τη θέση της σε ένα λευκό επιβάτη στο Μοντγκόμερι, την πρωτεύουσα της Αλαμπάμα. Η Παρκς δεν ενήργησε εντελώς αυθόρμητα. Είχε σχέσεις με αριστερούς κύκλους και ήταν κομμάτι του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται. Η δίωξή της πυροδότησε ένα μποϋκοτάζ των λεωφορείων του Μοντγκόμερι από την μαύρη κοινότητα της πόλης που κράτησε ένα ολόκληρο χρόνο. 

Ο 26χρονος πάστορας Μάρτιν Λούθερ Κινγκ ήταν από τους ηγέτες αυτού του κινήματος στο Μοντγκόμερι. Το σπίτι του έγινε στόχος εμπρηστικής επίθεσης από τους ρατσιστές. Ο αγώνας στο Μοντγκόμερι στέφθηκε τελικά με επιτυχία. Το Ανώτατο Δικαστήριο έκρινε ότι ο διαχωρισμός σε θέσεις μαύρων-λευκών στα λεωφορεία της πόλης ήταν αντισυνταγματικός. Η νίκη, με την σειρά της, πυροδότησε, πολλούς ανάλογους αγώνες σε άλλες περιοχές. 

Τον Απρίλη του 1963 ο Κινγκ κι οι σύντροφοί του έβαλαν στο στόχαστρο της μαζικής «πολιτικής ανυπακοής» την πόλη Μπέρμιγχαμ της Αλαμπάμα. Μια μεγάλη πόλη, η πιο εκβιομηχανισμένη, τότε, στο Νότο κι η πιο «διαχωρισμένη» στη χώρα. Οι διαδηλώσεις κι οι άλλες κινητοποιήσεις συνάντησαν την πιο σκληρή βία. Ο επικεφαλής της αστυνομίας ο Γιουτζήν «Μπουλ» Κόνορ έστειλε αστυνομικά σκυλιά και πυροσβεστικές αντλίες ενάντια σε παιδιά που βρίσκονταν μπροστά στις διαδηλώσεις. 

Οι εικόνες έκαναν το γύρο του κόσμου. Κι ο Μάρτιν Λούθερ έγραφε από τη φυλακή του Μπέρμιγχαμ: «Γνωρίζουμε από την πικρή εμπειρία μας, ότι την ελευθερία δεν την προσφέρει ποτέ από μόνος του ο καταπιεστής, την απαιτεί ο καταπιεσμένος… Χρόνια τώρα ακούω τη λέξη ‘Περίμενε’. Την έχει ακούσει ξανά και ξανά κάθε μαύρος. Αυτό το ‘περίμενε’ σήμαινε σχεδόν πάντα ‘ποτέ’». 

Στην ίδια ανοιχτή επιστολή ο Κινγκ έκανε κριτική και στους «λευκούς μετριοπαθείς» που έλεγαν ότι οι διαδηλωτές έχουν δίκιο αλλά οι μέθοδοί τους ήταν «βιαστικές» και «άκαιρες». «Το μεγαλύτερο εμπόδιο στο δρόμο προς την ελευθερία» έγραφε ο Κινγκ «δεν είναι το μέλος της ΚΚΚ ή το Συμβούλιο Λευκών Πολιτών, αλλά ο ‘μετριοπαθής’ που είναι περισσότερο με την ‘τάξη’ παρά με την ελευθερία». 

Όμως, όλη η στρατηγική του Κινγκ και της ηγεσίας του κινήματος στηριζόταν στην προσπάθεια να πιεστούν οι «μετριοπαθείς λευκοί» στα κέντρα της εξουσίας. Και εκείνη την εποχή αυτοί είχαν όνομα και διεύθυνση. Βρίσκονταν στο Λευκό Οίκο, γύρω από τον πρόεδρο Κένεντι. Για λόγους που είχαν να κάνουν με την εικόνα του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού, ήθελε μια νομοθεσία που θα καταργεί τις πιο κραυγαλέες ρατσιστικές διακρίσεις. Αλλά ήθελε και «τάξη», «μικρά» βήματα για να μην διαταράξει τη συμμαχία με τους ρατσιστές του Νότου που ήταν θεμέλιο του Δημοκρατικού Κόμματος. 

Κύμα εξεγέρσεων

Αυτή η στρατηγική δεν ικανοποιούσε πια την πιο ριζοσπαστική πτέρυγα του κινήματος των μαύρων. Οι αποφάσεις των ανώτερων δικαστηρίων ήταν νίκες του κινήματος, αλλά δεν καταργούσαν το πλέγμα των επίσημων και ανεπίσημων ρατσιστικών διακρίσεων. Το 1965 ξεκινώντας από το Γουοτς στο Λος Αντζελες, ένα κύμα εξεγέρσεων σάρωσε τα μαύρα «γκέτο» σε όλες τις πόλεις του βορρά. Η κυβέρνηση έστειλε 15.000 ένοπλους εθνοφρουρούς για να αποκαταστήσουν την «τάξη» δολοφονώντας 34 ανθρώπους. Ο Μάλκομ Χ έλεγε ότι η ελευθερία πρέπει να κατακτηθεί «by any means necessary», «με οποιοδήποτε τρόπο».  Τρία χρόνια μετά, θα ιδρύονταν οι Μαύροι Πάνθηρες. 

Ο Κινγκ άρχισε να κάνει κι αυτός στροφή προς πιο ριζοσπαστικές θέσεις. Το 1967 ο πόλεμος του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού στο Βιετνάμ κλιμακωνόταν. Τον διεξήγε η κυβέρνηση του Τζόνσον, που είχε γίνει πρόεδρος μετά τη δολοφονία του Κένεντι. Αρχικά ο Κινγκ είχε στηρίξει τον Τζόνσον, σαν «προοδευτικό». Η ρήξη ήρθε όταν ο Κινγκ τάχτηκε δημόσια κατά του πολέμου. Σε μια ομιλία του στο Μανχάταν, στις 4 Απρίλη του 1967 -ακριβώς ένα χρόνο πριν τη δολοφονία του- καυτηρίασε το γεγονός ότι εκατομμύρια δολάρια ξοδεύονται για τον πόλεμο ενώ υπάρχει φτώχεια στις ΗΠΑ. Δήλωσε ακόμα:

«Ο πόλεμος κάνει πολύ περισσότερα από το να καταστρέφει τις ελπίδες των φτωχών εδώ… Παίρνουμε νεαρούς μαύρους που έχουν πληγωθεί από την κοινωνία μας, και τους στέλνουμε οχτώ χιλιάδες μίλια μακριά, στη Νοτιοανατολική Ασία, για να εγγυηθούν ελευθερίες που δεν τις έχουν στη νοτιοδυτική Τζόρτζια ή στο ανατολικό Χάρλεμ». 

Για τον Κινγκ πλέον ο αγώνας έπρεπε να διεξαχθεί ενάντια στο «τριπλό κακό, του πολέμου, του ρατσισμού και της οικονομικής ανισότητας».  Η Εκστρατεία των Φτωχών, ενάντια στην οικονομική ανισότητα και τις διακρίσεις εις βάρος των μαύρων εργατών ήταν το όχημα αυτού του αγώνα. Κι η «σημαία» του έγινε το Μέμφις του Τενεσί. 

Εκεί, μια βροχερή μέρα του Φλεβάρη του 1968, δυο μαύροι εργάτες καθαριότητας εξαντλημένοι αποκοιμήθηκαν στη καρότσα ενός σκουπιδιάρικου. Το κύκλωμα βραχύκλωσε, και βρήκαν φριχτό θάνατο. Η οργή ξέσπασε, με τους 1.300 μαύρους συναδέλφους τους να κατεβαίνουν σε απεργία. Οι απεργοί αντέγραψαν τα σύμβολα και τις τακτικές του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα, για παράδειγμα φορούσαν πικέτες που έγραφαν «I AM A MAN», «Είμαι άνθρωπος». Κι ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ πήγε στο Μέμφις. «Ξέρετε τι πρέπει να κάνετε και είστε αρκετοί για να το κάνετε» τους είπε ο Κινγκ. «Μέσα σε λίγες μέρες μπορείτε να οργανώσετε μια γενική απεργία στο Μέμφις». 

Το 1967 ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ έλεγε σε μια ομιλία του: «Κάποια στιγμή πρέπει να αναρωτηθούμε γιατί υπάρχουν σαράντα εκατομμύρια φτωχοί στην Αμερική. Κι όταν θέτεις αυτό το ερώτημα, τότε αρχίζεις να αμφισβητείς την καπιταλιστική οικονομία». Και λίγο πριν τη δολοφονία του σε ένα βιβλίο του, δήλωνε: «Ζούμε σε επαναστατικούς καιρούς. Σε όλον τον κόσμο οι άνθρωποι εξεγείρονται ενάντια στα παλιά συστήματα της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης». 

Πενήντα χρόνια συμπληρώνονται φέτος από την έκρηξη του Μάη του 1968. Το κίνημα ενάντια στο ρατσισμό ριζοσπαστικοποιεί μια νέα γενιά αγωνιστών και αγωνιστριών σε όλον τον κόσμο, και στις ΗΠΑ του Τραμπ. Η ριζοσπαστική κληρονομιά του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ είναι επίκαιρη.