ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΑ 140 ΧΡΟΝΙΑ ΛΕΝΙΝ Επανάσταση στη ζωή και στον κινηματογράφο

Οι 28 ταινίες του αφιερώματος καλύπτουν χρονικά μια τεράστια περίοδο, από τα πρώτα χρόνια μετά τη Ρώσικη επανάσταση μέχρι το 1980. Παρόλο που η θεματική αναφέρεται στον Λένιν, στην πραγματικότητα αφορά την ίδια τη Ρώσικη επανάσταση και την κοινωνία που αυτή γέννησε. Οι ταινίες αποτελούν χαρακτηριστικό δείκτη των αντιλήψεων για τον κινηματογράφο και την τέχνη γενικότερα, όπως αυτές εξελίχτηκαν στην μετεπαναστατική Ρωσία. Από αυτή την άποψη, το ζήτημα δεν είναι «κατά πόσο ο οργανισμός ενός ανθρώπου, σήμερα, αντέχει μια τόσο ισχυρή δόση Λένιν συμπυκνωμένη σε μία εβδομάδα» (Το Βήμα 17 Απρίλη) αλλά ποιόν Λένιν, ποια εκδοχή της ιστορίας και ποιο σινεμά ενδιαφέρεται κανείς να γνωρίσει.

Η Οκτωβριανή επανάσταση στα πρώτα χρόνια που την ακολούθησαν έδωσε τεράστια ώθηση στην κινηματογραφική δημιουργία. Όχι γιατί ο Λένιν διακήρυξε «Για μας ο κινηματογράφος είναι η σημαντικότερη από όλες τις τέχνες», ούτε γιατί ήταν η ανερχόμενη, η μοντέρνα και υπό εξέλιξη τεχνική.

Ο βασικός λόγος βρίσκεται στη διάθεση που επικρατούσε στους επαναστάτες καλλιτέχνες. Η τέχνη που αναδύθηκε από την επανάσταση του ´17 αμφισβήτησε κάθε όριο και κάθε κοινωνικό φραγμό. Η τέχνη ενώθηκε με την επιστήμη - τεχνική, η μουσική με τον ήχο της πόλης, ο κινηματογράφος με εικόνες ασύμβατες και δημιούργησαν έναν επαναστατικό μοντερνισμό που χρησιμοποιώντας την ανθρώπινη επινοητικότητα και φαντασία προσπάθησε να εκφράσει τις φοβερές αλλαγές που συνέβαιναν στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, στην παραγωγή, στην εξουσία.

Οι καλλιτέχνες που υποστήριζαν την επανάσταση δεσμεύτηκαν με ενθουσιασμό σ´ αυτή τη διαδικασία. Παρά τη φτώχεια, την υπανάπτυξη και τον αναλφαβητισμό, πολύς κόσμος ασχολήθηκε ενεργά. Μέσα από τη συμμετοχή στην οικοδόμηση της νέας κοινωνίας, άνοιγε ο δρόμος για να ξεπεραστεί η αλλοτρίωση που γεννούσε ο καπιταλισμός. Η κυβέρνηση των Μπολσεβίκων ενθάρρυνε αυτή τη διάθεση. Ο Τρότσκι πίστευε ότι βασικός στόχος της επανάστασης ήταν «η αφύπνιση της προσωπικότητας των μαζών, αυτών που υποτίθεται ότι δεν έχουν καμιά προσωπικότητα». Κι αυτό γιατί έτσι θα αποκτήσουν τέτοια συνείδηση και αυτοπεποίθηση που δεν θα ανεχθούν την ανάδειξη οποιασδήποτε μορφής γραφειοκρατίας των λίγων φωτισμένων. Η αντίθετη εξέλιξη θα οδηγούσε στην παθητικότητα και την επανάσταση στον εκφυλισμό.

Το σινεμά έπαιξε βασικό ρόλο σε όλα αυτά. Πρώτα-πρώτα, οι ίδιοι οι κινηματογραφιστές είχαν να παράγουν τα νέα δελτία ειδήσεων τα «Κινο- νεντέλια» και άλλες σύντομες προπαγανδιστικές παραγωγές. Ο πρωτοποριακός σκηνοθέτης Τζίγκα Βερτόφ σύντομα τα εξέλιξε στο «Κινο-πράβντα», τον «κινηματογράφο-αλήθεια» της καθημερινής ζωής στη μετεπαναστατική Ρωσία που γύριζε με την κάμερα στο χέρι χωρίς πρωταγωνιστές και σενάριο.

Πειραματισμός

Ο πειραματισμός και οι πρωτοποριακές αναζητήσεις κυριάρχησαν όλη τη δεκαετία του ´20, καθώς η κυβέρνηση των Μπολσεβίκων στήριζε και χρηματοδοτούσε αυτές τις προσπάθειες, σαν αντίβαρο στην εμπορευματοποίηση της τέχνης. Ο Σεργκέι Αιζενστάιν είναι ο γνωστότερος από αυτή τη γενιά κινηματογραφιστών. Το φεστιβάλ φιλοξενεί τη διάσημη τριλογία του που απαρτίζουν η «Απεργία», το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» και ο «Οκτώβρης». Και τα τρία έχουν αναγνωριστεί και επηρεάσει χιλιάδες καλλιτεχνών και απλών θεατών σε όλο τον πλανήτη.

Τι τα κάνει τόσο ξεχωριστά; Η τεχνική του μοντάζ είναι το πρώτο στοιχείο, όχι για την πατρότητα, την οποία διεκδικούν 2 ντουζίνες περίπου σκηνοθετών παγκόσμια, αλλά γιατί έτσι ο σκηνοθέτης κόβει τις σκηνές και τις μοντάρει, καθορίζει αυτός τον φιλμικό χρόνο σε σχέση με τον πραγματικό, σπάζοντας για πάντα τα δεσμά μιας κινηματογραφημένης θεατρικής παράστασης. Το δεύτερο είναι ο πρωταγωνιστής του που δεν είναι κάποιο πρόσωπο αλλά ο «ήρωας - μάζα», οι εργάτες στην «Απεργία», οι ναύτες στο «Ποτέμκιν», ο κόσμος που κατέλαβε τα χειμερινά ανάκτορα στον «Οκτώβρη». Ο Αϊζενστάιν μπόρεσε να συλλάβει και να απεικονίσει την αυθόρμητη δράση των εργατών, αλλά και το ρόλο των ατόμων στην ιστορία, το ρόλο της ηγεσίας, του καταλύτη στον «Οκτώβρη», αποδεικνύοντας πόσο πολιτική είναι η τέχνη.

Ο Αϊζενστάιν ήταν ξεχωριστός αλλά όχι ο μοναδικός. Στη γενιά του ξεχώρισαν επίσης ο Πουντόβκιν (προβάλλονται τα έργα «Η Μάνα», «Το τέλος της Αγίας Πετρούπολης», «Θύελλα στην Ασία») και ο Ντοβτσένκο (Άρσεναλ, η Γη).

Δεν έλειπαν τα πλακώματα και οι σκληρές αντιπαραθέσεις. Εκτός από την τεράστια διαμάχη για την Προλετκουλτ, την «Προλεταριακή Τέχνη», άνοιγαν ένα σωρό μικρά και μεγάλα ζητήματα, όπως «βλέπουμε Δυτικό σινεμά;», «Επικότητα ή λυρισμός;».

Η δεκαετία του ´30 σηματοδότησε την πλήρη ανατροπή αυτής της δημιουργικής περιόδου. Ο Σταλινισμός επίσημα επικράτησε το 1928, στην τέχνη αρχίζει να επεμβαίνει λίγο αργότερα, με το δόγμα που έμεινε στην ιστορία σαν «Σοσιαλιστικός ρεαλισμός». Στη μορφή επρόκειτο για ρητή εντολή να εγκαταλειφθεί ο «Αβαντγκαρντισμός» και οι πειραματισμοί γιατί δήθεν δεν ήταν εύληπτα στις μάζες και να υιοθετηθεί ένα ομοιόμορφο ύφος παραπλήσιο με το ρεύμα του Ρεαλισμού του 19ου αιώνα. Στην πράξη σήμανε το τέλος κάθε ελεύθερης δημιουργικότητας, την ίδρυση ενός και μοναδικού κρατικού οργανισμού κινηματογράφου, με αυστηρή γραφειοκρατική διοίκηση και σκληρή λογοκρισία. Τα έργα έπρεπε να εξυμνούν τα επιτεύγματα της σοσιαλιστικής πατρίδας, να εφευρίσκουν πρότυπα ηρωϊκών εργατών και να προβάλλουν το αλάθητο του Κομμουνιστικού κόμματος.

Ο «Οκτώβρης» πετσοκόφτηκε ετεροχρονισμένα για να εξαφανιστεί η φιγούρα του Τρότσκι, η επόμενη ταινία του Αϊζενστάιν, «Το λιβάδι του Μπεζίν» δεν επιτράπηκε να ολοκληρωθεί ποτέ, ο «Ιβάν ο Τρομερός» του ίδιου βγήκε στα σινεμά μετά το θάνατο του Στάλιν, το ίδιο η «Απελευθέρωση» του Ντοβτσένκο. Οι δημιουργοί προσαρμόζονται ή χάνονται στην αφάνεια. Ο Τζίγκα-Βερτόφ δεν είχε καλύτερη τύχη. Είναι πια γνωστό ότι η ταινία του «Τρία τραγούδια για τον Λένιν» που προβάλλεται στο αφιέρωμα (μαζί με το «1/6 του κόσμου» και τον «Ενδέκατο χρόνο») υπέστη χοντροκομμένη παρέμβαση από το Σταλινικό καθεστώς στο περιεχόμενο, αλλά και στην εντολή να εμφανίζεται ο Πατερούλης στο έργο!

Αρτιότητα

Το φεστιβάλ φιλοξενεί αρκετά έργα και από αυτή την περίοδο. Τα περισσότερα διαθέτουν καλλιτεχνική αρτιότητα, ουσιαστικά όμως πρόκειται για «παραγγελίες» της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ για διάφορες επετειακές χρήσεις. Η Τριλογία του «Μαξίμ» του Κοζιντσεφ, τα έργα του Μιχαήλ Ρομ και των αδερφών Βασίλιεφ είναι τα πιο χαρακτηριστικά. Καθώς ο ανταγωνισμός με τη Δύση οξυνόταν, το ίδιο και η αντανάκλασή του στην τέχνη. Ο Λένιν ήταν το σύμβολο του Ανατολικού μπλοκ, το κόκκινο πανί για τους Δυτικούς, ο καθαγιασμένος για τους Ανατολικούς.

Το 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ που ακολούθησε το θάνατο του Στάλιν το 1956, χαλάρωσε προσωρινά την επιτήρηση και στην Τέχνη, με αποτέλεσμα την κριτική με υπαινικτικό πάντοτε τρόπο. Το «Ιστορίες για το Λένιν» του 1957 σχετίζεται με μια τέτοια διάθεση. Τέλος, φιλοξενείται ο «Πρώτος δάσκαλος» του Αντρέι Κοντσαλόφσκι πριν αυτός φύγει στη Δύση.

Ένα κινηματογραφικό αφιέρωμα στον Βλαδίμηρο Λένιν το 2010 έχει από μόνο του ιδιαίτερη αξία, είναι σημάδι των καιρών. Μόνο που οι αγωνιστές σήμερα δεν χρειάζονται καθαγιασμένες εικόνες για να εμπνευστούν στην πάλη ενάντια στον καπιταλισμό. Η Σταλινική Ρωσία κατέρρευσε, όμως τα ζητήματα που άνοιξε η μεγάλη Ρώσικη επανάσταση, ο Λένιν, οι Μπολσεβίκοι και οι πολιτικοποιημένοι καλλιτέχνες του ´20 είναι επίκαιρα. Αυτά χρειάζεται να ξαναανακαλύψουμε και για αυτά να αγωνιστούμε.

To φεστιβάλ ταινιών για τα 140 χρόνια από τη γέννηση του Λένιν γίνεται στον κινηματογράφο ΙΛΙΟΝ (Τροίας 34 και Πατησίων, ΗΣΑΠ Βικτώρια) από 22 ως 28 Απριλίου.