Βιβλία
Νέα έκδοση: Επαναστατική κριτική του “υπαρκτού”

Η "Ανοιχτή Επιστολή στο Πολωνικό Εργατικό Κόμμα", που κυκλοφορεί στα ελληνικά από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, γράφτηκε το 1964. Οι συγγραφείς του, ο Γιάσεκ Κουρόν (1934-2004) και ο Κάρολ Μοτζελέφσκι (1937-2019) ρίχτηκαν στις φυλακές από το σταλινικό καθεστώς που κυβερνούσε τότε την Πολωνία. 

Η δεκαετία που μεσολάβησε ανάμεσα στον θάνατό του Στάλιν (1953) και τη συγγραφή της "Ανοιχτής Επιστολής" ήταν μια περίοδος κρίσης για τη Ρωσία και τους δορυφόρους της. Τον Φεβρουάριο του 1956 στο (κλειστό) 20ο συνέδριο του "Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης" (ΚΚΣΕ) ο Νικήτα Χρουστσόφ, ο νέος του γενικός γραμματέας, κατήγγειλε τον Στάλιν και τα φριχτά του εγκλήματα -την εκτέλεση όλης της παλιάς ηγεσίας των Μπολσεβίκων, τον εγκλεισμό "αντιφρονούντων" στα διαβόητα Γκούλαγκ, το καθεστώς τρόμου που κυριαρχούσε στη Ρωσία την περίοδο της εξουσίας του "πατερούλη". 

Tον Ιούνιο του 1953, οι εργάτες κατέβηκαν αυθόρμητα σχεδόν σε γενική απεργία στο Ανατολικό Βερολίνο, ενώ την ίδια στιγμή εξεγέρσεις άρχισαν να ξεσπάνε στα γκούλαγκ στη Ρωσία. Τον Ιούλη του 1956 ξεσηκώθηκαν οι εργάτες στο Πόζναν της Πολωνίας. Τον Οκτώβρη της ίδιας χρονιάς ξεσπάει επανάσταση στην Ουγγαρία - που αναγκάζει την "κομμουνιστική" ηγεσία της χώρας να καλέσει τα ρωσικά τανκς για να την προστατεύσουν από την ορμή των εργατών. Στην Πολωνία και την Ουγγαρία οι εργάτες ανακαλύπτουν ξανά, τέσσερις σχεδόν δεκαετίας μετά τον Κόκκινο Οκτώβρη τα Εργατικά Συμβούλια.

Η "Ανοιχτή Επιστολή" κυκλοφόρησε στην αρχική της μορφή σε λίγα μόνο δακτυλογραφημένα αντίγραφα με καρμπόν (δεν υπήρχαν φωτοτυπίες την εποχή εκείνη) σε ένα μικρό κύκλο φοιτητών και πανεπιστημιακών. Ο Κουρόν και ο Μοτζελέφσκι εργάζονταν την περίοδο εκείνη σαν ακαδημαϊκοί στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας. Αλλά δεν ήταν απλά και μόνο μια θεωρητική μελέτη: ήταν μια παρέμβαση, από τη σκοπιά του επαναστατικού μαρξισμού, στις δραματικές εξελίξεις της εποχής. Οι συγγραφείς ήξεραν πολύ καλά ποια θα ήταν η αντίδραση της ηγεσίας:

"Στη χώρα μας ισχύει ακόμα ο Ποινικός Κώδικας του 1932, ένα εργαλείο της μισοφασιστικής δικτατορίας της εποχής της Sanacja, και ο Μικρός Ποινικός Κώδικας το εργαλείο της σταλινικής δικτατορίας. Και οι δύο κώδικες, προπάντων ο Μικρός, είναι τόσο ασαφείς και ελαστικοί που εφαρμόζονται κατά βούληση. Έτσι βλέπουμε τους οργανωτές απεργιών να καταδικάζονται σε φυλάκιση παρόλο που οι απεργίες δεν απαγορεύονται, όσους συμμετέχουν σε συζητήσεις να συλλαμβάνονται, παρόλο που ούτε οι συζητήσεις απαγορεύονται ή κάποιον που έγραψε μια επιστολή να κρατείται, παρόλο που όλοι γράφουμε επιστολές."

Η "Ανοιχτή Επιστολή" ξεκινάει με μια επίθεση στους σταλινικούς μύθους ότι η Πολωνία (και οι άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης) είχαν κάποια σχέση με τον σοσιαλισμό. 

"Σύμφωνα με επίσημες διακηρύξεις ζούμε σε μια σοσιαλιστική χώρα. Αυτή η θέση έχει ως βάση της την ταύτιση της κρατικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής με την κοινωνική ιδιοκτησία... Επιφανειακά, η επιχειρηματολογία αυτή είναι μαρξιστική. Στην πραγματικότητα εισάγει, λαθραία, στη μαρξιστική θεωρία ένα εντελώς ξένο προς αυτή στοιχείο, τη τυπική, νομική έννοια της ιδιοκτησίας".

Στον σοσιαλισμό ο έλεγχος των μέσων παραγωγής βρίσκεται κάτω από τον συλλογικό έλεγχο της εργατικής τάξης. Η κρατική ιδιοκτησία θα εξασφάλιζε τον έλεγχο μόνο αν το ίδιο το κράτος βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο της εργατικής τάξης. Τίποτα παρόμοιο δεν συνέβαινε στην Πολωνία. Το κράτος ελεγχόταν από το κόμμα. Το κόμμα ελεγχόταν από την ηγεσία του -την "κεντρική πολιτική γραφειοκρατία" σύμφωνα με τον ορισμό της "Ανοιχτής Επιστολής". Οι εργάτες δεν είχαν κανέναν απολύτως έλεγχο πάνω στην παραγωγή. 

Κυρίαρχη τάξη

Η "κεντρική πολιτική γραφειοκρατία" δεν ήταν απλά και μόνο ένα ηγετικό, προνομιούχο κοινωνικό στρώμα: ήταν κυρίαρχη τάξη. Η "Ανοιχτή Επιστολή" από αυτή την άποψη κατέληγε σε παρόμοια συμπεράσματα με αυτά στα οποία είχε καταλήξει και ο Τόνι Κλιφ στο διάσημο βιβλίο του "Κρατικός Καπιταλισμός στη Ρωσία": το σύστημα που κυριαρχούσε διέφερε ελάχιστα μόνο από τον καπιταλισμό της δύσης. Η εκμετάλλευση της εργατικής τάξης ήταν εξίσου πραγματική και εξίσου βάρβαρη και στις δυο πλευρές του "Σιδηρού Παραπετάσματος". Οι εργάτες παρήγαγαν όλο τον πλούτο αλλά όπως εξηγούσε ο Μαρξ έπαιρναν σαν αντάλλαγμα μόνο την αξία της εργατικής τους δύναμης:

"Αυτό σημαίνει πως οι μισθοί στη χώρα μας αντιστοιχούν προς το παρόν στο ελάχιστο όριο διαβίωσης. Με άλλα λόγια: Κατά τη διανομή του κοινωνικού προϊόντος ο μισθός προσφέρει στον εργάτη μόνο εκείνο το μέρος που είναι γι’ αυτόν απόλυτα απαραίτητο να κρατήσει στη ζωή τον εαυτό του και ν’ αναθρέψει τα παιδιά του, δηλαδή να μπορεί ν’ αναπαράγει την εργατική του δύναμη για να προετοιμάζει νέους εργάτες για τη βιομηχανία". 

Ο σκοπός της παραγωγής στην Ανατολική Ευρώπη ήταν, όπως και στη Δύση, η επέκταση της ίδιας της παραγωγής -η "συσσώρευση για την συσσώρευση" όπως έλεγε ο Μαρξ. Η παραγωγή καταναλωτικών αγαθών υστερούσε συστηματικά σε σχέση με την βαριά βιομηχανία και την παραγωγή μέσων παραγωγής. Και οι μισθοί έμειναν πρακτικά στάσιμοι. Με μια μόνο εξαίρεση: την περίοδο 1956-1959:

"Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του καθηγητή Καλέτσκι, το πραγματικό εισόδημα ενός εργάτη για τον ίδιο τύπο εργασίας πριν και μετά τον πόλεμο ήταν το 1960 κατά 45% μεγαλύτερο από το πραγματικό εισόδημά του το 1937... (Αλλά) οι μισθολογικές αυξήσεις ... έγιναν κυρίως μεταξύ των ετών 1956 και 1959. Δεν ήταν μια ήρεμη περίοδος για το σύστημα αντίθετα, ήταν περίοδος πολιτικής κρίσης, κλονισμού της μονολιθικότητας του κόμματος, περίοδος απεργιών, μαζικών διεκδικήσεων για αυξήσεις στους μισθούς. Ήταν επίσης η σύντομη περίοδος άνθησης των Εργατικών Συμβουλίων που εκλέγονταν από τη βάση των εργαζομένων μέχρι το 1958 ανεξάρτητα από τον κομματικό μηχανισμό. Με άλλα λόγια ήταν μια περίοδος όπου ο μηχανισμός ήταν αδύναμος και η κοινωνία ισχυρή."

Η γραφειοκρατία, όπως και οι ιδιώτες καπιταλιστές στη δύση, δεν είχε καμιά πρόθεση να μοιραστεί οικειοθελώς "ούτε ένα ζλότυ" με τους εργάτες:

"Όχι μόνο αυτό, αλλά σε συνθήκες οικονομικής κρίσης και έλλειψης αποθεμάτων δεν έχει να δώσει τίποτα ακόμα αν πιεστεί. Σε τέτοια κατάσταση, κάθε εκτεταμένη απεργιακή δράση δεν μπορεί παρά να μετατραπεί σε πολιτική σύγκρουση με τη γραφειοκρατία. Αυτός είναι ο μόνος δρόμος που μπορεί να βαδίσει η εργατική τάξη για να αλλάξει την κατάστασή της. Σήμερα, στην εποχή της γενικής κρίσης του συστήματος, τα συμφέροντα της εργατικής τάξης βρίσκονται στην επανάσταση: ανατροπή της γραφειοκρατίας και των τωρι­νών σχέσεων παραγωγής, ανάληψη του ελέγχου πάνω στη δική της εργασία και στο προϊόν της, έλεγχος των σκοπών της παραγωγής, δηλαδή επικράτηση ενός οικονομικού, κοινωνικού και πολιτικού συστήματος που βασίζεται στην εργατική δημοκρατία".

Οι τελευταίες παράγραφοι της "Επιστολής" είναι αφιερωμένες στα επιχειρήματα που έλεγαν ότι μια επανάσταση είναι αδύνατο να νικήσει στην Πολωνία -λόγω των ρωσικών τανκς, του Ψυχρού Πολέμου και της πυρηνικής απειλής: 

"Η ιστορική πείρα αναιρεί τελείως αυτόν τον τυπικό «πολιτικό ρεαλισμό». Οι επαναστατικές κρίσεις έχουν πάντα διεθνή χαρακτήρα. Το έτος 1956 δεν αποτελεί εξαίρεση... Η κρίση στην τωρινή φάση της χαρακτηρίζεται από την έλλειψη των εφεδρειών που θα ήταν απαραίτητες για την εκτέλεση ενός παρόμοιου ελιγμού. Αυτό ισχύει τόσο για την Πολωνία όσο και για την Τσεχοσλοβακία, τη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας, την Ουγγαρία ακόμα και για την ΕΣΣΔ. Είναι δύσκολο να προβλέψουμε σε ποια από τις παραπάνω χώρες θα ξεκινήσει η επανάσταση. Το μόνο βέβαιο είναι ότι δεν θα σταματήσει εκεί που ξεκίνησε".

Αλληλεγγύη

Η "Ανοιχτή Επιστολή" θα μπορούσε να γίνει το μανιφέστο μιας νέας επαναστατικής αριστεράς στην Πολωνία. Δυστυχώς δεν έγινε. Όταν ήρθε η μαζική εξέγερση, με την Αλληλεγγύη της δεκαετίας του 1980, ο Κουρόν και ο Μοτζελέφσκι είχαν εγκαταλείψει τις παλιές τους απόψεις. Τα ρωσικά τανκς αναγορεύτηκαν τώρα σε Νο 1 κίνδυνο -η επανάσταση θα έπρεπε να "αυτοπεριοριστεί" για να μην προκαλέσει το Κρεμλίνο. Αλλά με αυτόν τον τρόπο έσκαψε η ίδια τον λάκκο της.

Η νέα έκδοση του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου συνοδεύεται από μια σειρά από κείμενα για την περίοδο της Πολωνίας της Αλληλεγγύης που δείχνουν και τη δυναμική που είχε η εξέγερση της δεκαετίας του 1980 και το πόσο καταστροφικός ήταν αυτός ο "αυτοπεριορισμός". Όταν τελικά έπεσε ο "υπαρκτός σοσιαλισμός", η Αλληλεγγύη δεν είχε καμιά σχέση πλέον με την επανάσταση. Ο Κουρόν έγινε υπουργός της κυβέρνησης που εφάρμοσε την βάρβαρη "θεραπεία σοκ" στην Πολωνική οικονομία (κάτι που μετάνοιωσε στο τέλος της ζωής του). Ο Μοτζελέφσκι κράτησε μια στάση αρχής: "δεν έκατσα οκτώμισι χρόνια στη φυλακή για να κτίσω τον καπιταλισμό" είπε σε μια ομιλία του προς τους παλιούς του συντρόφους. Αλλά τίποτα απ' όλα αυτά δεν μειώνει τη σημασία που είχε και έχει η "Ανοιχτή Επιστολή".


 

Διαβάστε επίσης