Συνεντεύξεις
Συνέντευξη: Προκόπης Παπαστράτης - H κρίση την προηγούμενη φορά

Πανηγυρισμοί εργατριών για τη νίκη του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία του 1936

Προκόπης Παπαστράτης

 

Ο ιστορικός Προκόπης Παπαστράτης μίλησε στη Λένα Βερδέ για τη δεκαετία του 1930

 
Όλοι σήμερα συγκρίνουν την τρέχουσα οικονομική κρίση με αυτήν της δεκαετίας του '30. Τι συνέβη τότε;

Τον Οκτώβρη του 1929 το χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης καταρρέει. Όλη η ιστοριογραφία έκτοτε αναρωτιέται γιατί και πώς κατέρρευσε χωρίς να έχει καταλήξει σε κάποιο συμπέρασμα. Είναι γεγονός ότι υπήρχε έντονη κερδοσκοπία γιατί όλοι ήθελαν, σε έναν καλπάζοντα καπιταλισμό, να κερδίσουν όσο γίνεται περισσότερο. Υπερθεμαίνεται το χρηματιστήριο, καταρρέει, και από εκεί αρχίζει ένας πανικός σε διεθνές επίπεδο. Στην Ευρώπη φτάνει το 1930, στην Ελλάδα το 1931. Αυτό που κάνει μεγάλη εντύπωση, εκτός από την οικονομική καταστροφή, είναι ο αντίκτυπος της κρίσης στους υποστηρικτές του καπιταλισμού. Βλέπουν δηλαδή ότι το σύστημά τους είναι ένας γίγαντας με πήλινα πόδια. Μπορεί με ένα ανεβοκατέβασμα μετοχών να καταρρεύσει.

Οι συνέπειες είναι παντού μεγάλες. Στην ανατολική Ευρώπη που είναι αγροτική και έχει πρώτες ύλες, πέφτουν οι τιμές και υποφέρουν οι αγρότες. Στη δυτική που έχει βιομηχανία και προλεταριάτο, κλείνουν τα εργοστάσια και εκτινάσσεται η ανεργία. Αντίκτυπο έχει και σε άλλες χώρες. Στη Βραζιλία για παράδειγμα, έλεγε ο Χομπσμπάουμ στο βιβλίο του, ότι έφτασαν στο σημείο να καίνε καφέ στους σιδηροδρόμους ως καύσιμη ύλη, γιατί δεν μπορούσαν να τον εξάγουν. Ένα παράδειγμα δηλαδή του παρανοϊκού του καπιταλισμού. Η πτώση των τιμών συνοδεύεται από μια νομισματική κρίση, καταρρέουν οι τράπεζες. Καταρχάς στην κεντρική Ευρώπη, με πρώτο και γνωστό θύμα την Αυστρία. Από εκεί και πέρα, καθώς το κύμα των καταρρεύσεων γενικεύεται, κάθε χώρα προσπαθεί να βρει λύση.

Τι ακολουθεί;

Οι μεγάλες καπιταλιστικές χώρες όπως η Αγγλία και η Γαλλία που έχουν τις αποικίες τους, αποσύρονται στο δικό τους οικονομικό χώρο. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχουν πολύ μεγάλη κρίση και οι ίδιες. Στη Γερμανία, αυτή η κατάσταση οδηγεί τους ψηφοφόρους σε κόμματα που προτείνουν ριζοσπαστικές λύσεις. Το ΚΚ παραδείγματος χάρη κερδίζει πολλές ψήφους. Το 1928 έχει ένα εκατομμύριο ψήφους, στις εκλογές του 1930 έχει τεσσεράμιση εκατομμύρια. Δυστυχώς όμως το ναζιστικό κόμμα έχει ακόμα μεγαλύτερα κέρδη, κερδίζει τη δεύτερη θέση στις ίδιες εκλογές με εξήμιση εκατομμύρια ψήφους. Επομένως η κρίση “βοηθάει” τους ναζί, που βέβαια έχουν και την υποστήριξη του μεγάλου κεφαλαίου. Διότι το μεγάλο κεφάλαιο θέλει την ησυχία του, θέλει τους εργάτες να δουλεύουν και να μην διαμαρτύρονται. Είναι κάτι που το εξασφαλίζουν μέσα από τον Χίτλερ που έχει κάνει αισθητή την παρουσία του ήδη από το μέσα της δεκαετίας του '20 όταν γράφει το βιβλίο του Ο Αγών μου. Μπορεί να μην του δίνουν από τότε τόση σημασία, αλλά ήδη η Δημοκρατία της Βαϊμάρης συντηρητικοποιείται κι όσο περνούν τα χρόνια αυτή τη συντηρητικοποίηση την εκφράζει καλύτερα ο Χίτλερ.

Παράλληλα όμως γίνονται πολύ μεγάλες κινητοποιήσεις της εργατικής τάξης, τεράστιες διαδηλώσεις και συγκρούσεις. Είναι σαφές ότι εκεί δίνεται η μεγάλη μάχη απέναντι στο ναζισμό. Αλλά η Αριστερά είναι διχασμένη. Η Κομιντέρν το 1928 λέει ότι επειδή ο καπιταλισμός είναι στο τελευταίο του στάδιο, αυτοί που παρατείνουν τη ζωή του και φταίνε γι' αυτό είναι οι σοσιαλδημοκράτες, οι “σοσιαλφασίστες” όπως τους λένε. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ότι τα μεγάλα εργατικά συνδικάτα που ανήκουν σε αυτά τα δυο μεγάλα κόμματα δεν μπορούν να τα βρουν. Όταν θα τα βρουν, με το Λαϊκό Μέτωπο που θα αποφασίσει η Κομιντέρν, είναι πια αργά. Ο Χίτλερ έχει ήδη βγει στην εξουσία, έχει ήδη αρχίσει τις διώξεις, καταδικάζει κόσμο, φυλακίζει. Όταν αρχίζει ο Β'ΠΠ υπάρχουν ήδη 500 χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι στη Γερμανία σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ξεκινώντας από τους αριστερούς. 

Μέχρι τότε, η πολιτική των μεγάλων δυτικών δημοκρατιών απέναντι στον Χίλτερ είναι αυτή του κατευνασμού. Ο Χίτλερ διεκδικεί και απαιτεί και οι μεγάλες δημοκρατίες υποχωρούν. Είναι ενδεικτικό ότι οι υπέρμαχοι του κατευνασμού είναι το μεγάλο κεφάλαιο, τα μεγάλα αγροτικά συγκροτήματα της Αγγλίας, οι τράπεζες που δεν θέλουν να διαταραχτεί το εμπόριο και οι οικονομικές σχέσεις. Επομένως υποστηρίζουν τη συνεννόηση με το Χίτλερ, γεγονός που διευκολύνει και την εδραίωσή του.

Υπάρχει διαφορετική εξέλιξη στη Γαλλία;

Στη Γαλλία τα πράγματα κινούνται διαφορετικά παρότι κι εδώ τα αδιέξοδα των αστικών πολιτικών  δυνάμεων κυριαρχούν. Την άνοιξη του '36 κερδίζει τις εκλογές το Λαϊκό Μέτωπο, η συμμαχία των ριζοσπαστών, των σοσιαλιστών και των κομμουνιστών. Οι δυο πρώτοι μπαίνουν στην κυβέρνηση, το ΚΚΓ δεν μπαίνει, τη στηρίζει. Κάτω από την πίεση των εργατικών κινητοποιήσεων, των καταλήψεων των εργοστασίων, των μεγάλων διαδηλώσεων, η κυβέρνηση αρχίζει μια σειρά από οικονομικές μεταρρυθμίσεις: εθνικοποιήσεις εργοστασίων και της βιομηχανίας όπλων, αλλαγές στο τραπεζικό σύστημα, δίνονται πληρωμένες διακοπές, 48 ώρες εργασία, υπογραφή Συλλογικών Συμβάσεων. Πρώτη φορά γίνονται αυτά, η γαλλική εργατική τάξη τα πετυχαίνει με τους αγώνες της με αποτέλεσμα να αρχίζουν και βελτιώνονται οι συνθήκες ζωής και εργασίας της.

Όλα αυτά προκαλούν μεγάλες αντιδράσεις στα δεξιά κόμματα και το μεγάλο κεφάλαιο, που επηρεάζουν και προκαλούν διαφοροποιήσεις στους κυβερνητικούς εταίρους. Στις αρχές του 1937, οι ριζοσπάστες ζητάνε αναστολή των μεταρρυθμίσεων επειδή το οικονομικό κόστος είναι πολύ μεγάλο, ενώ αρχίζει η κλασική αντίδραση των αστών και μεγαλοαστών, η φυγή κεφαλαίων στο εξωτερικό, όπως εδώ καλή ώρα. Ο Λεόν Μπλουμ καταθέτει νόμο να εμποδιστεί η φυγή κεφαλαίων αλλά ο νόμος δεν ψηφίζεται από τη Γερουσία. Αυτό αναγκάζει τον Μπλουμ να παραιτηθεί, η συμμαχία σπάει και λίγο μετά αναλαμβάνει την κυβέρνηση ένα σχήμα από κεντρώα και τα λεγόμενα μετριοπαθή δεξιά κόμματα με πρωθυπουργό τον Νταλαντιέ.

Δεν είναι πως οι μεταρρυθμίσεις αυτές άνοιγαν δρόμο για να ανατραπεί το οικονομικό σύστημα. Είναι ότι οι αστικές πολιτικές δυνάμεις δεν θέλουν να δώσουν το παραμικρό. Όπως έλεγε και ο Σβορώνος, η αστική τάξη θέλει πολύ μεγάλα περιθώρια ασφαλείας για να νιώθει σίγουρη. Επομένως και τις παραχωρήσεις αυτές που έκαναν οι σοσιαλιστές, δεν τις ήθελαν. Ταυτόχρονα πριν την παραίτηση Μπλουμ αναγκάζεται η κυβέρνηση να υποτιμήσει το γαλλικό φράγκο. Κι αυτό έχει αντίκτυπο και στην οικονομία και στους εργαζόμενους.

Τα ίδια αδιέξοδα βλέπουμε στην κρίση της Ισπανίας. Ενώ ο σοσιαλιστής Μπλουμ ξεκινά να στηρίξει την αντίστοιχη κυβέρνηση Λαϊκού Μετώπου, μετά από πιέσεις και από τη χώρα του και από τους Εγγλέζους, υποχωρεί. Και επικρατεί η άποψη των Εγγλέζων να μην επέμβουν στον ισπανικό εμφύλιο, την ίδια ώρα βέβαια που οι ναζί και οι φασίστες επεμβαίνουν δυναμικά και στηρίζουν τον Φράνκο. Στην ουσία, φοβούνται ότι αυτό που βγαίνει από τις τάξεις των ισπανών επαναστατών θα είναι κάτι διαφορετικό και δεν θα μπορούν να το ελέγξουν. Γι’ αυτό πρέπει να τους πνίξουν στο αίμα, όπως και κάνουν. Επικρατεί ο Φράνκο, ο οποίος θα συνεχίσει να εκτελεί κόσμο και τη δεκαετία του '40. Ο ισπανικός εμφύλιος έχει μια αιματοβαμμένη ουρά που πηγαίνει χρόνια μετά.

Τι συμβαίνει την ίδια περίοδο στην Ελλάδα;

Αν αυτά γίνονται στη δυτική Ευρώπη, στη γειτονιά μας έχουμε επίσης μια σειρά από δικτατορικά καθεστώτα, από βασιλικές δικτατορίες. Από τη Γιουγκοσλαβία που είναι η πρώτη βασιλική δικτατορία, αλλά και τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία. Και στην Ουγγαρία επιβάλλουν ένα αυταρχικό καθεστώς, έχουν πνίξει στο αίμα την επανάσταση του Μπέλα Κουν παλιότερα. Επομένως και στην ανατολική Ευρώπη αναπτύσσονται αυταρχικά καθεστώτα, όλα αποτέλεσμα των αδυναμιών των αστικών πολιτικών δυνάμεων να τα βρουν μεταξύ τους.

Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι και η Ελλάδα. Ο εθνικός διχασμός καταλήγει, μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του '32, σε κυβέρνηση του Λαϊκού Κόμματος. Μετά το βενιζελικό πραξικόπημα, στις εκλογές του '35, έχουμε ισοψηφία των δυο κύριων πολιτικών δυνάμεων, ενώ το ΚΚΕ με 15 βουλευτές μπορεί να γυρίσει την πλάστιγγα. Αλλά οι αστικές δυνάμεις δεν θέλουν με κανένα τρόπο να συνεργαστούν με το ΚΚΕ. Ακόμα και τη συμφωνία Σοφούλη-Σκλάβαινα να ψηφίσουν για πρόεδρο της Βουλής από τη μεριά των φιλελευθέρων, οι ίδιοι οι φιλελεύθεροι την τορπιλίζουν. Η “λύση” τους είναι ο Μεταξάς που γίνεται δικτάτορας το 1936 επειδή τον αφήνουν οι αστικές δυνάμεις που δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στα δικά τους αδιέξοδα.

Το δυνάμωμα του εργατικού κινήματος και του ΚΚΕ αποτελούν ήδη κίνδυνο. Έτσι το 1929 έχουμε το Ιδιώνυμο που είναι η αντίδραση της αστικής τάξης απέναντι στον “κομμουνιστικό κίνδυνο” που θα έρθει από τις απεργίες. Το ίδιο λέει και ο Μεταξάς το '36, το ίδιο λέει και ο Φράνκο στην Ισπανία που κάνει το πραξικόπημά του τον Ιούλη του '36. Ταυτόχρονα είναι και δικαιολογία. Βάζουν μπροστά τον “κομμουνιστικό κίνδυνο”, βοηθάνε και οι εφημερίδες, γίνεται δικτατορία. 

Από την εμφάνιση του ΣΕΚΕ και μετά ΚΚΕ, ενώ στη αρχή δεν έχει μεγάλη απήχηση, διαισθάνονται ότι είναι μια απειλή για τα συμφέροντά τους. Και οι πρόσφυγες από τη Μικρασία που γίνονται φτηνό εργατικό δυναμικό και αυτοί περνάνε γρήγορα στο στρατόπεδο της αμφισβήτησης και των διεκδικήσεων. Είναι ιδιαίτερα δυναμικό σαν κίνημα, γι' αυτό και η αντίδραση. Από τη δεκαετία του '20 υπάρχουν οι διώξεις των απεργιών και των κινητοποιήσεων, τις οποίες ο Πάγκαλος συστηματοποιεί. Ενώ είναι ενδεικτικό ότι όλα τα αστικά κόμματα συμφωνούν στο Ιδιώνυμο, παρότι η επίσημη εκλογική δύναμη του ΚΚΕ δεν δικαιολογεί τέτοια μέτρα. Όταν διαβάζουμε τα πρακτικά της Βουλής όταν ψηφίζεται το Ιδιώνυμο, μας σηκώνεται η τρίχα με όσα λένε, και ο Βενιζέλος εννοείται που τώρα τον έχουν μυθοποιήσει.

Όλες αυτές οι διώξεις είναι μεν σκληρές, δυναμώνουν δε τη θέληση για διεκδίκηση. Δηλαδή δημιουργείται μέσα από τους αγώνες ένα μεγάλο κίνημα. Οι εργατικές κινητοποιήσεις της περιόδου είχαν απήχηση. Αυτό που έγινε στη Θεσσαλονίκη το Μάη του '36 είναι παράδειγμα. Προφανώς τη δικτατορία την προετοίμαζαν ήδη και τη Θεσσαλονίκη τη χρησιμοποίησαν για να δικαιολογήσουν τη δικτατορία. Ωστόσο, ο κίνδυνος αυτής της ιδεολογίας και η συμμετοχή των ευρύτερων μαζών, τους ανησυχεί και γι' αυτό παίρνουν όλα αυτά τα μέτρα.

Γιατί από το 1917 και μετά ο κόσμος έρχεται τα πάνω κάτω με αυτή την ιδεολογία. Η αριστερά εξέφραζε τον κόσμο. Και σίγουρα τότε ετοιμάζονται οι συνθήκες ώστε όταν θα έρθει μετά η κατοχή, ο κόσμος να είναι σε μεγάλο βαθμό έτοιμος να δεχτεί το διαφορετικό που προτείνει το ΕΑΜ. Γιατί λέει μεν το ΚΚΕ να κάνουμε το ΕΑΜ, αλλά αν ο κόσμος δεν ήταν έτοιμος, θα έμενε το κόμμα με την καθοδήγηση. Ο κόσμος βγαίνει στην Αντίσταση. Ο σπόρος γι' αυτό έχει πέσει στο Μεσοπόλεμο.