Ιστορία
40 χρόνια από την Πολωνία της Αλληλεγγύης

Συγκέντρωση απεργών στα ναυπηγεία “Λένιν” του Γκντάνσκ

Η Πολωνία μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο πέρασε στο Ανατολικό μπλοκ. Το καθεστώς που στήθηκε από τα τέλη της δεκαετίας του ‘40 ήταν παρόμοιο με αυτά που δημιουργήθηκαν με την παρουσία του σοβιετικού στρατού σε μια σειρά χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Ένας κρατικός καπιταλισμός, ένα μονοκομματικό καθεστώς, όπου ο έλεγχος πάνω στην πολιτική, την κοινωνία και την οικονομία ήταν συγκεντρωμένος στο Πολωνικό Ενοποιημένο Εργατικό Κόμμα (ΠΕΕΚ). Όμως, το 1980-1981, το καθεστώς-μονόλιθος ράγισε για τα καλά, σχεδόν έσπασε. Η “Solidarnosc” (Αλληλεγγύη), συνδικαλιστική οργάνωση έξω από τον έλεγχο του καθεστώτος έφτασε να έχει στις γραμμές της 10 εκατομμύρια εργάτες και εργάτριες, ανάμεσα τους και χιλιάδες μέλη του κόμματος. Η επιρροή της δεν ήταν απλά συνδικαλιστική. Είχε απλωθεί σε όλους τους τομείς της ζωής. Μια περιγραφή από μια αποστολή της “Εργατικής Πρωτοπορίας” (προπομπού της Εργατικής Αλληλεγγύης) το 1981 δείχνει πόσο είχαν αλλάξει τα πράγματα:

«Είναι αδιανόητες για κάθε άλλη ανατολική χώρα οι πολιτικές ελευθερίες που έχουν κατακτηθεί. Το βλέπεις στα τρένα που διασχίζουν τις περιοχές της Βαλτικής ταπετσαρισμένα μέσα και έξω με ανακοινώσεις της Αλληλεγγύης. Στους γραμμένους τοίχους των εργοστασίων όπου κυριαρχεί το “Λευτεριά στους πολιτικούς κρατούμενους” και το Solidarnosc. Στις ουρές όπου ο κόσμος περιμένει να διαβάσει τα “νέα της ημέρας”, το καθημερινό δελτίο ειδήσεων έξω από τη λογοκρισία που τοιχοκολλείται στο κέντρο της Βαρσοβίας.

Στον κόσμο που φορά το σηματάκι της Αλληλεγγύης στο δρόμο αλλά και στη δουλειά. Έχοντας οργανώσει όλους τους εργάτες μεταφορών η Αλληλεγγύη χρησιμοποιεί το τεράστιο κτίριο σταθμό όλων των τραμ και λεωφορείων της Βαρσοβίας σαν κέντρο της καμπάνιας για τους πολιτικούς κρατούμενους».

Αυτή την τεράστια ανατροπή την είχε φέρει η απεργία και η κατάληψη που ξέσπασε στο ναυπηγείο του Γκντανσκ τον Αύγουστο του 1980, πριν από 40 χρόνια. Το κίνημα του Αυγούστου του ‘80 ήταν ένα από τα πιο ψηλά σημεία εργατικής δράσης και αυτο-οργάνωσης στην ιστορία ολόκληρης της εργατικής τάξης. Η μάχη κρατήθηκε ανοιχτή και η εργατική τάξη στον αγώνα για σχεδόν ενάμιση χρόνο, μέχρι που ο στρατηγός Γιαρουζέλσκι στα τέλη του 1981 κινητοποίησε τα τανκς και επέβαλε στρατιωτικό νόμο, πισωγυρίζοντας όλες τις κατακτήσεις.

Οι απεργίες του 1980 είχαν ξεκινήσει πριν από το Γκντανσκ. Αφορμή ήταν οι αυξήσεις στις τιμές. Στις πρώτες απεργίες του Ιούλη η κυβέρνηση επιχείρησε να απαντήσει δίνοντας αυξήσεις, ώστε να σταματήσει την εξάπλωσή τους. Όμως δύο παράγοντες δεν επέτρεψαν αυτή την αποκλιμάκωση. Πρώτον, οι πιέσεις της οικονομίας ήταν διαρκείς. Την 1η Αυγούστου η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι τα καλά κομμάτια κρέατος πλέον θα πωλούνταν μόνο με χρήματα και όχι για όσους προμηθεύονταν με δελτίο. Δεύτερο και σημαντικότερο, η πολωνική εργατική τάξη είχε πλέον συσσωρευμένες εμπειρίες και ένα επίπεδο οργάνωσης που δεν έδωσαν χώρο στους κυβερνητικούς χειρισμούς και της προσπάθειες διάσπασης. Έτσι, οι απεργίες εξαπλώθηκαν, και έφτασαν μέχρι το Γκντανσκ.

Το ναυπηγείο πέρασε σε κατάληψη, όχι αρχικά για τα ζητήματα των τιμών, αλλά για την απόλυση μιας γνωστής εργάτριας, της Άννας Βαλεντίνοβιτς, στο ναυπηγείο Λένιν. Η κυβέρνηση ξανά προσπάθησε να κάνει παραχωρήσεις για να γλυτώσει τα χειρότερα. Όμως, το ξέσπασμα κι άλλων απεργιών σε γειτονικά ναυπηγεία έφερε το ζήτημα της αλληλεγγύης στο κέντρο της συζήτησης. Αντί για διάσπαση, η εργατική τάξη έδωσε το μεγαλύτερο μάθημα εργατικής αλληλεγγύης. Οργανώθηκε η πρώτη δια-εργοστασιακή επιτροπή (MKZ) για την οργάνωση και το συντονισμό του αγώνα, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα την οργάνωση ανά κλάδο. 

Σχολείο για την τάξη

Το παράδειγμα των MKZ γενικεύτηκε σαν πυρκαγιά. Το ναυπηγείο του Γκντανσκ μετατρέπεται σε σχολείο για όλη την τάξη. Εκατοντάδες αντιπρόσωποι επιτροπών από όλη τη χώρα κάνουν επισκέψεις και επαφές στο κατειλημμένο ναυπηγείο Λένιν. Ο κόσμος ανακαλύπτει τη δύναμή του. Ένας δημοσιογράφος περιγράφει το Γκντανσκ και το Στετίνο (πόλη επίσης με ναυπηγεία στο δυτικό άκρο της χώρας) σαν “πόλεις όπου μια νέα ηθική πήρε τον έλεγχο. Κανείς δεν έπινε και κανείς δεν έκανε φασαρίες… Η εγκληματικότητα έπεσε στο μηδέν, η επιθετικότητα εξαφανίστηκε. Ο κόσμος έγινε φιλικός, βοηθούσε και συμπαραστεκόταν ο ένας στον άλλο”. 

Σε όλες τις βιομηχανικές περιοχές στήνονται δια-εργοστασιακές και μέσα σε ελάχιστο χρόνο, στα μέσα Σεπτέμβρη, οργανώνεται πανεθνικός συντονισμός είκοσι MKZ, που στην πραγματικότητα είναι η γέννηση του συνδικάτου Αλληλεγγύη, με παρουσία σε κάθε περιφέρεια της χώρας. Τα νέα, οι αντιπαραθέσεις, τα διλήμματα του κινήματος από κάθε γωνιά της χώρας πλέον φτάνουν παντού, μέσα από το δίκτυο της Αλληλεγγύης, που αν και η ηγεσία του κάνει το παν για να διαφυλάξει τον “συνδικαλιστικό” του χαρακτήρα, στην πραγματικότητα μετατρέπεται ντε φάκτο σε πολιτικό όργανο.

Η ίδρυση της Αλληλεγγύης μέσα σε συνθήκες μονοκομματικού καθεστώτος δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τη δύναμη της κατάληψης στο Γκντανσκ. Κρίσιμος κρίκος ήταν η υπογραφή στις 31 Αυγούστου, της λεγόμενης “Συμφωνίας του Γκντανσκ”. Το πολωνικό καθεστώς, για πρώτη φορά μετά την επικράτηση του σταλινισμού στο Ανατολικό μπλοκ, αναγνώρισε το δικαίωμα στην ίδρυση ελεύθερων συνδικάτων, ανεξάρτητων από το κυβερνών κόμμα. Αυτή η ρωγμή στο μονόλιθο μπορεί να ξεκίνησε από το γερανό που οδηγούσε η Άννα Βαλεντίνοβιτς, αλλά άφησε να περάσουν δέκα εκατομμύρια εργάτες και εργάτριες στις γραμμές μιας ανεξάρτητης οργάνωσης.

Η έκρηξη του 1980-1981 δεν έπεσε από τον ουρανό. Είχαν προηγηθεί προηγούμενες εξεγέρσεις και κύματα απεργιών που είχαν αφήσει εμπειρίες και ένα δίκτυο αγωνιστών που είχε βγάλει συμπεράσματα. Η ίδια η Βαλεντίνοβιτς είχε κερδίσει το κύρος της μέσα στο ναυπηγείο, μέσα από τη δουλειά που έκανε σαν μέλος του KOR (Επιτροπή Υπεράσπισης των Εργατών) που κυκλοφορούσε παράνομα την εφημερίδα “Εργάτης” και την τοπική έκδοση “Εργάτης της Ακτής”. Το 1956 είχε ξεσπάσει η εξέγερση στο Πόζναν, το 1968 τα πανεπιστήμια της Πολωνίας βρέθηκαν σε αναταραχή πριν από το γαλλικό Μάη, ενώ το 1970-1971 και ξανά το 1976 είχαν οργανωθεί απεργίες, διαδηλώσεις που έφερναν στο προσκήνιο και τη δύναμη της εργατικής τάξης αλλά και τις πολιτικές ταλαντεύσεις του καθεστώτος που δεν ήξερε πώς να ισορροπήσει μεταξύ καταστολής και παραχωρήσεων. Από εκεί ξεπήδησε και το KOR στα μέσα της δεκαετίας του ‘70.

Αν οι εργάτες και οι εργάτριες από τους αγώνες του ‘70 είχαν βγάλει το συμπέρασμα της οργάνωσης και της αλληλεγγύης, το καθεστώς είχε ανακαλύψει το μαγικό ραβδί των δανείων από τις δυτικές τράπεζες. Ο νεοφιλελευθερισμός και η “χρηματιστικοποίηση” της οικονομίας δεν ξεκίνησαν με τη σημερινή κρίση, αλλά με την κρίση της δεκαετίας του ‘70. Η χαμηλή κερδοφορία κάνει τους τραπεζίτες να βλέπουν σαν ευκαιρία το δανεισμό προς ένα καθεστώς που εγγυάται να τους ξεπληρώσει και με το παραπάνω. Όμως, οι σχεδιασμοί έπεσαν έξω, τα πλάνα έμειναν στα μισά, οι τραπεζίτες περίμεναν τα δανεικά τους και το καθεστώς ξαναγύρισε στη γνωστή λύση, το ξεζούμισμα των εργατών.

Μ’ αυτή την έννοια, ο αγώνας του ‘80-’81 που ξεκίνησε από το Γκτανσκ μπορεί με τα μάτια της εποχής να φαινόταν σαν μάχη ενάντια σε ένα από τα καθεστώτα του κρατικού καπιταλισμού, όμως σήμερα ξέρουμε πως ερχόταν από το μέλλον. Οι εργάτες και οι εργάτριες της Πολωνίας έδωσαν διπλή μάχη και ενάντια στο καθεστώς τους, αλλά και στον επερχόμενο νεοφιλελευθερισμό που ερχόταν με το πρόσωπο των τραπεζιτών-τοκογλύφων. Όταν ο Γιαρουζέλσκι επέβαλε την τάξη, δεν ήταν μόνο οι Πολωνοί και οι Ρώσοι γραφειοκράτες που έβγαλαν στεναγμό ανακούφισης, αλλά και οι δυτικές τράπεζες.

Τα κινήματα, ιδιαίτερα όταν είναι πολύ δυνατά, αναγκαστικά φέρνουν στο προσκήνιο το θέμα του κράτους. Αυτό έκανε και το κίνημα της Πολωνίας. Όμως οι ιδέες που κυριαρχούσαν στην ηγεσία της Αλληλεγγύης έλεγαν πως έπρεπε να αποφευχθεί αυτό το ζήτημα. Δεν αμφισβητούσαν τον έλεγχο του κράτους από το κόμμα (το ΠΕΕΚ). Ο στόχος του αγώνα ήταν να κάνουν τους γραφειοκράτες να κυβερνήσουν καλύτερα. Ο Λεχ Βαλέσα, που αναδείχθηκε ηγέτης της Αλληλεγγύης, ήταν σε διαρκή επαφή με το καθεστώς και σε κάθε κρίσιμη στιγμή έδινε διαπιστευτήρια “σοβαρού διαπραγματευτή”.

Ακόμη και η πιο αριστερή πτέρυγα της Αλληλεγγύης έλεγε πως είναι επικίνδυνο να τεθεί θέμα ανατροπής του καθεστώτος. Η προοπτική μιας ρώσικης επέμβασης, έλεγαν, είναι πολύ πιο επικίνδυνη. Το 1981 η δύναμη των αγώνων γέννησε πρωτοφανές επίπεδο αυτο-διαχείρισης μέσα στα εργοστάσια, με τις εργατικές επιτροπές να ελέγχουν την παραγωγή και τη διανομή. Όμως κι αυτή η εκρηκτική δημιουργικότητα παρουσιαζόταν σαν μια παράλληλη δομή που δεν επρόκειτο να βάλει χέρι στο κράτος.

Όμως, ήδη, μεγάλα κομμάτια των φαντάρων επηρεάζονταν από το εργατικό κίνημα και κάποια στιγμή θα ήταν αδύνατο να τους κινητοποιήσουν ενάντια στους εργάτες. Το κράτος ήξερε πως αυτή η ιδιότυπη διπλή εξουσία δεν θα μπορούσε να βαστήξει για καιρό, και γι’ αυτό ο Γιαρουζέλσκι και τα τανκς του κινήθηκαν πρώτα.