Ιδέες
Βιβλιοπαρουσίαση: Οι αστικές επαναστάσεις και το 1821

Με επιτυχία πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση παρουσίασης της νέας έκδοσης του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου, Το 1821 και οι Αστικές Επαναστάσεις, το Σάββατο 17 Απρίλη. Στην εκδήλωση μίλησαν για το βιβλίο και για τα ζητήματα που ανοίγει στη σημερινή συζήτηση για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση οι πανεπιστημιακοί Αλ. Ιωαννίδου, Άννα Καρακατσούλη και Δ. Κουσουρής και επίσης τρεις από τους συγγραφείς των κειμένων που περιλαμβάνει η έκδοση, ο Λ. Μπόλαρης, η Στ. Πανίδου και ο Π. Γκαργκάνας. 

Την συζήτηση άνοιξε η Αλ. Ιωαννίδου επικεντρώνοντας την τοποθέτησή της στην σημασία της έκδοσης στην σημερινή πολιτική συγκυρία:

«Το πρώτο ερώτημα που έχω να θέσω για αυτή την πολύ ωραία έκδοση είναι γιατί ακόμα ένα βιβλίο για το 1821. Μέσα από τη ζωή μας σαν δάσκαλοι, ερευνητές και άνθρωποι που ενδιαφερόμαστε γενικά για την ιστορία, βρισκόμαστε σε μια διαρκή πάλη για να ξεπεράσουμε αλλεπάλληλες αποσιωπήσεις και διαστρεβλώσεις που πλαισιώνουν τη λεγόμενη επίσημη, δημόσια ιστορία που μας ακολουθεί σαν ένα φάντασμα από το δημοτικό μέχρι τα γεράματα.

Πρόσφατα είδα ένα πολύ ενδιαφέρον αγγλικό ντοκιμαντέρ για τον Έρικ Χόμπσμπομ, το Consolations of History, ο οποίος σε αυτό αναφέρεται στη σχέση εθνικισμού και ιστορίας: οτιδήποτε λέει ένας εθνικιστής για την ιστορία είναι λάθος. Μια προϋπόθεση όχι μόνο για τον εθνικισμό αλλά και για την ίδια τη δημιουργία του έθνους είναι να παίρνεις την ιστορία λάθος, να ξεχνάς την ιστορία. Θα σας θυμίσω την κ. Νίκη Κεραμέως, που σκοπεύει να μας φέρει κι αστυνομία στα πανεπιστήμια, η οποία στις 25/9/2020 είπε το καταπληκτικό ‘η ιστορία δεν πρέπει να έχει χαρακτήρα κοινωνιολογικό αλλά να αναπτύσσει την εθνική συνείδηση’. 

Δηλαδή η Ελλάδα ως ένα απέραντο σχολείο, που γιορτάζουμε την εθνική παλιγγενεσία, όλοι οι Έλληνες ενωμένοι, μια μεγάλη ευτυχισμένη παρέα. Στο βιβλίο αυτό λοιπόν τέτοιου είδους κουταμάρες έρχονται να βρούνε μια μεγάλη απόκρουση σε πέντε κείμενα. 

Ένα βασικό που θέλω να τονίσω είναι αυτό που αναφέρει το πρώτο κείμενο, δηλαδή την αντίφαση ότι γιορτάζουμε μια επανάσταση που μας λένε ότι δεν πρέπει να επαναληφθεί; ‘να τιμάμε τον Κολοκοτρώνη, τον Καραϊσκάκη και τους μπουρλοτιέρηδες αλλά να καθόμαστε στ’ αυγά μας’. Αυτή είναι η τρελή αντίφαση αυτή την στιγμή». 

Διευρυμένη οπτική

Στη συνέχεια η Άννα Καρακατσούλη αναφέρθηκε στη σημασία της έκδοσης για τον τρόπο που πρέπει να αναλύεται το 1821. 

«Αυτός ο τόμος κάνει πράξη, δίνει υλική μορφή στο αίτημα για μια μελέτη της ελληνικής επανάστασης σε άμεση συνάρτηση με το διεθνές της περιβάλλον. Δηλαδή αυτή η εθνική ιστοριογραφία που ξεκινάει το 19ο αιώνα και συνεχίζεται ακόμα σήμερα, να αντικατασταθεί από μία σύγχρονη μελέτη που θα λαμβάνει υπόψη της τι συμβαίνει στην Ευρώπη και τον κόσμο την ίδια εποχή, θα αναγνωρίζει αναλογίες και θα χρησιμοποιεί σύγχρονα ερμηνευτικά σχήματα για να εξηγήσει και τι συνέβη στην ελληνική περίπτωση, την Επανάσταση εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 

Η έκδοση μας δίνει τη δυνατότητα να έχουμε μια κριτική ματιά στην εθνική ιστοριογραφία με όλα τα μυθεύματα που κυκλοφόρησε και έχουν ριζώσει στην συλλογική συνείδηση μέσω της εκπαίδευσης που όλοι έχουμε περάσει για ένα ‘μοναδικό γεγονός χωρίς προηγούμενο’, για ένα ‘ομόψυχο έθνος που αγωνίζεται για τη χριστιανική του πίστη και την ελευθερία’ χωρίς να υπάρχουν κοινωνικά αιτήματα, διεκδικήσεις. 

Αυτό το επιτυγχάνει η έκδοση βάζοντας δίπλα-δίπλα τις τρεις ελληνικές συμβολές με δυο πολύ σημαντικά άρθρα ξένων μελετητών που ασχολούνται γενικότερα με το επαναστατικό φαινόμενο στην Ευρώπη και το ρόλο της αστικής τάξης στη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. 

Πρόκειται για δυο εξαιρετικά άρθρα. Ο μεν Καλλίνικος μας προσφέρει ένα πανόραμα των ερμηνειών της Αγγλικής και Γαλλικής Επανάστασης και του αναθεωρητισμού που εκδηλώθηκε στις δυο αυτές περιπτώσεις προκειμένου να αποτρέψουν τις μαρξιστικές ερμηνείες που ήταν κυρίαρχες για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο αναθεωρητισμός άρχισε να κερδίζει έδαφος μετά τη δεκαετία του ’80. 

Ο Καλλίνικος κάνει μια επισήμανση που είναι χρήσιμη και στη δική μας περίπτωση για να καταλάβουμε τον αστικό χαρακτήρα της ελληνικής επανάστασης. Λέει ότι οι αστικές επαναστάσεις δεν είναι εκείνες που έκαναν συνειδητά οι αστοί αλλά εκείνες που προάγουν τον καπιταλισμό. Ο Χάρμαν μας δίνει μια πλήρη σύνοψη της μετάβασης από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Μας δίνει ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο για να κατανοήσουμε την εξέλιξη στη Δυτική Ευρώπη με την οποία πρέπει να συνδεθεί η ελληνική επανάσταση. 

Με αυτή τη διευρυμένη οπτική που είναι πια απαραίτητη μπορούμε να δούμε το ’21 ως μια αστική επανάσταση με τη συμμετοχή όμως μη-αστικών πληθυσμών, αγροτικούς, σε συνθήκες δημογραφικής ανάπτυξης και στην συγκεκριμένη συγκυρία μιας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που βρισκόταν σε κρίση και σε αδυναμία να αντιδράσει ακαριαία όπως θα έκανε στην περίοδο της ακμής της. Αυτή την πολύ χρήσιμη και δημιουργική σύνθεση μας δίνει αυτό το βιβλίο». 

Ο Δ. Κουσουρής στάθηκε στη συμβολή της έκδοσης του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου σε «μια δημόσια συζήτηση τόσο για την ιστορία όσο και για την πολιτική και ιδεολογική συγκυρία», όπως είπε. 

«Η πρώτη βασική συνεισφορά αυτού του τόμου είναι ότι εμφανίζεται στη 200ετία της Ελληνικής Επανάστασης με τρία κείμενα για το 1821 και δυο κείμενα που δημοσιεύτηκαν στα 200 χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης. Με ένα τρόπο ‘μετράει’ και συμπυκνώνει την ιδεολογική και ιστοριογραφική απόσταση μιας τριακονταετίας η οποία σήμανε και την πλήρη κίνηση του ιδεολογικού εκκρεμούς προς τα δεξιά. 

Μια αντιδραστική διαδικασία που ξεκίνησε στη γαλλική 200ετηρίδα που συνέπεσε με την πτώση του Τείχους και των καθεστώτων του λεγόμενου ‘υπαρκτού σοσιαλισμού’. Τα κείμενα του Καλλίνικος και του Χάρμαν αναδεικνύουν ότι πρόκειται για ένα αναθεωρητικό ρεύμα που δεν αναπτύχθηκε απλά μετά την Πτώση του Τείχους. 

Εποχή των επαναστάσεων

Το βασικό σημείο αυτού του ρεύματος δεν ήταν η ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης στενά, αλλά ο ρόλος της επανάστασης σαν η μήτρα για τις αστικές επαναστάσεις του ‘μακρού 19ου αιώνα’ και τις εργατικές και αντιμπεριαλιστικές επαναστάσεις του ‘σύντομου 20ου αιώνα’. Με αυτή την έννοια αφορά το ρόλο της επανάστασης στην ιστορική εξέλιξη. Το ρόλο της Γαλλικής και όποιας επανάστασης ακολούθησε σαν εμπειρία χειραφέτησης. Πρόκειται για ένα τόμο που δίνει τα εργαλεία να αντιληφθούμε την Ελληνική Επανάσταση στα πλαίσια της ευρύτερης ‘εποχής των επαναστάσεων’.  

Το δεύτερο σημείο είναι η επαναπίσκεψη, επανεξέταση της μαρξιστικής παράδοσης στην ερμηνεία της Ελληνικής Επανάστασης, μέσα από τα κείμενα του Κορδάτου, του Σκληρού, του Μάξιμου κ.ο.κ. Ο τόμος μας δίνει τη δυνατότητα να επαναοικοιοποιηθούμε μια συζήτηση που ξεκινάει 100 χρόνια πριν. Προσφέρει τη δυνατότητα της μετατόπισης στην συζήτηση που διεξάγεται και αυτή την στιγμή στη βάση όχι ενός εθνικού αφηγήματος και βεβαιοτήτων, αλλά επαναφέροντας την επανάσταση σαν ερώτημα για τα κοινωνικά της χαρακτηριστικά, τις δυνάμεις που συμμετείχαν σε αυτή. Και ένα τρίτο σημείο για την συνεισφορά αυτού του τόμου είναι η συζήτηση που ανοίγει άλλοτε έμμεσα και άλλοτε άμεσα στα πλαίσια μιας κριτικής σε άλλες μαρξιστικές ή μαρξίζουσες προσεγγίσεις της εθνικής ιστορίας και της Επανάστασης.  

Αυτός ο τόμος επαναφέρει τη σημασία της μεθόδου, του ιστορικού υλισμού, με την οποία διαβάζουμε το παρελθόν. Τα κείμενά του θέτουν την Ελληνική Επανάσταση στο πλαίσιο της ‘εποχής των επαναστάσεων’ στην Ευρώπη και τον κόσμο». 

Α. Ιωαννίδου, Α. Καρακατσούλη, Δ. Κουσουρής 

Ο Λ. Μπόλαρης στη συνέχεια αναφέρθηκε στον τρόπο με τον οποίο καλλιεργήθηκαν οι εθνικοί μύθοι από μια άρχουσα τάξη που θέλει να επιβάλλει με κάθε ευκαιρία την ιδεολογία της «εθνικής ενότητας» και να ξορκίσει την επανάσταση. Η Στ. Πανίδου παρουσίασε την ελληνική επανάσταση στα πλαίσια μιας σειράς από αντεπαναστατικές απόπειρες της Ιεράς Συμμαχίας που δεν κατάφεραν ωστόσο να διακόψουν την «εποχή των επαναστάσεων» που εκδηλώθηκαν σε όλο το 19ο αιώνα. «Οι ίδιες αναγκαιότητες που οδήγησαν στη Γαλλική Επανάσταση οδήγησαν και την ελληνική αστική τάξη να καταλάβει ότι δεν μπορούσε να συνεχίσει στα πλαίσια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και έπρεπε να δημιουργήσει το δικό της κράτος». 

Εργαλεία για το σήμερα

«Πρέπει να σταθούμε στην στιγμή που κάνουμε αυτή τη συζήτηση» τόνισε ο Π. Γκαργκάνας στη δική του παρέμβαση. «Η επέτειος συμπίπτει με μια από τις πιο σκληρές περιόδους κρίσης της σημερινής κοινωνίας. Η κρίση που συγκλονίζει ολόκληρο τον καπιταλιστικό κόσμο και ιδιαίτερα την Ελλάδα έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις. Το ερώτημα αν αλλάζει η κοινωνία και πως αλλάζει, δεν αφορά απλά το τι έγινε πριν 200 χρόνια. Αφορά τον κόσμο που θέλει σήμερα να αλλάξει η κοινωνία». 

Στην συνέχεια ο Π. Γκαργκάνας επέμεινε στην σημασία να σταθούμε στα «βασικά» εργαλεία, στον Μαρξ, στο ρόλο της ταξικής πάλης στην αλλαγή της κοινωνίας, στη σχέση ανάμεσα στα κοινωνικά συστήματα «στο πέρασμα από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό σαν μια ιστορική διαδικασία που έχει να κάνει με τις παραγωγικές δυνάμεις, τον τρόπο που οι άνθρωποι εξασφαλίζουν τα προς τα ζην, αλλά που σε αυτή μέσα έρχεται ο ρόλος της ταξικής πάλης που καθορίζει ρυθμούς, διαδικασίες, άλματα. Τα έχουμε ανάγκη όλα αυτά, είναι μια σύγχρονη πολιτική μάχη που δεν είναι κερδισμένη γιατί η Αριστερά έχει κάνει πολλές υποχωρήσεις στο κυρίαρχο αφήγημα». 

Τις παρεμβάσεις των ομιλητών ακολούθησε συζήτηση. Ο Σ. Ρίζος και ο Μ. Τζεμαλί, εκπαιδευτικοί και συνδικαλιστές στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση έθιξαν τον «αποσπασματικό» και διαστρεβλωμένο τρόπο με τον οποίο διδάσκεται στα σχολεία το 1821. Για να καλλιεργήσει τον εθνικισμό όπως κατέθεσε με δικές του εμπειρίες ο Τζεμαλί και να παράγει «ιστορικό αναλφαβητισμό» όπως επεσήμανε ο Σ. Ρίζος. Ο Γ. Ράγκος, μέλος της ΚΣΕ της ΑΝΤΑΡΣΥΑ αναφέρθηκε στη συζήτηση που έχει ανοίξει στην Αριστερά για το 1821 με αφορμή τις νέες επεξεργασίες του ΚΚΕ για την Ελληνική Επανάσταση.

Ο Π. Ψάνης, που έχει μεταφράσει το κείμενο του Κ. Χάρμαν, αναφέρθηκε στη διαδικασία της συγκρότησης του έθνους σαν γέννημα της ανάπτυξης του καπιταλισμού κόντρα στις αφηγήσεις για το τρισχιλιόχρονο έθνος. Στο ίδιο ζήτημα στάθηκε στη δική του παρέμβαση ο Κ. Βλασσόπουλος, καθηγητής στο πανεπιστήμιο στο Ρέθυμνο. Ο Δ. Δασκαλάκης, δημοσιογράφος της Εργατικής Αλληλεγγύης έθιξε πλευρές του διεθνούς πλαισίου της Ελληνικής Επανάστασης, ενώ η Α. Φράγκου καταπιάστηκε με το ζήτημα των εμφυλίων που ξέσπασαν στη διάρκεια της επανάστασης με αφορμή σχετική ερώτηση του Μπ. Κουρουνδή. Ο Κ. Παπαδάκης, έθιξε τα ζητήματα του ταξικού χαρακτήρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των κοινωνικών αντιθέσεων στη διάρκεια της Επανάστασης. 

Ήτανε μια πλούσια συζήτηση που θα συνεχιστεί με διάφορες αφορμές και τρόπους όπως επεσήμανε ο Κ. Πίττας υπεύθυνος των εκδόσεων του ΜΒ.