Τον Ιούνιο συμπληρώθηκαν 40 χρόνια από την κήρυξη της πανδημίας του AIDS. Πάνω από 32 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους μέσα σε αυτές τις τέσσερις δεκαετίες. Αυτή τη στιγμή 38 εκατομμύρια σε όλο τον κόσμο είναι φορείς του ιού HIV. Ένας στους πέντε δεν το ξέρει. Από όσους το ξέρουν, ένας στους πέντε δεν έχει πρόσβαση σε αγωγή. Και για έναν στους δέκα από αυτούς που έχουν πρόσβαση η αγωγή δεν λειτουργεί, για λόγους σχετικούς με τις συνθήκες ζωής τους, την κατάσταση της υγείας τους συνολικά και την κατάσταση του συστήματος Υγείας στο οποίο απευθύνονται.

Πρώτα κρούσματα και θάνατοι καταγράφηκαν σε ομοφυλόφιλους άνδρες. Για πολλούς μήνες μετά τον Ιούνη του 1981 η ασθένεια ονομαζόταν Gay Related Immune Deficiency (ανοσοανεπάρκεια σχετιζόμενη με την ομοφυλοφιλία), ή, ακόμα πιο ομοφοβικά, “γρίπη” ή “πανούκλα των πούστηδων”. Για μια περίοδο χρησιμοποιήθηκε και ο όρος “ασθένεια των 4 h”, από το γράμμα h από το οποίο ξεκινούσαν στα αγγλικά οι ονομασίες των ομάδων που πλήττονταν περισσότερο στις ΗΠΑ: ομοφυλόφιλοι, αιμορροφιλικοί, χρήστες ηρωίνης και αϊτινοί μετανάστες. 

Αυτή η ρατσιστική στάση δημιουργούσε παραπληροφόρηση για το πώς μεταδίδεται το AIDS, επηρεάζοντας ακόμη και την πορεία της έρευνας. Διερευνούσαν αν φταίει κάτι στην γκέι κουλτούρα, για παράδειγμα τα εισπνεόμενα ναρκωτικά ή τα λιπαντικά –χάθηκε έτσι πολύτιμος χρόνος μέχρι να ανακαλυφθεί ότι η μετάδοση γίνεται μέσω του αίματος. Η παραπληροφόρηση είχε σαν αποτέλεσμα μεγάλο εφησυχασμό στον πληθυσμό που θεωρούσε ότι δεν κινδυνεύει. Ταυτόχρονα αυτή η αντιμετώπιση προκάλεσε την όξυνση των διακρίσεων και της ομοφοβίας. Στην Αγγλία η δεκαετία του '80 σημαδεύτηκε από την αύξηση των ομοφοβικών επιθέσεων με αποτέλεσμα κατά μέσο όρο δυο νεκρούς τη βδομάδα. Όταν αργότερα η πανδημία εξαπλώθηκε σε όλο τον πλανήτη και χτύπησε δυσανάλογα την υποσαχάρια Αφρική, αξιοποιήθηκε σαν ευκαιρία και για μπόλικο φυλετικό ρατσισμό.

Η δεκαετία του '80 ήταν η εποχή της επέλασης του νεοφιλελευθερισμού. Η κυβέρνηση Ρίγκαν αρνιόταν να διαθέσει κονδύλια για την αντιμετώπιση του AIDS. Αντίθετα, αξιοποίησε την πανδημία για να φέρει πισωγύρισμα στις μεγάλες κατακτήσεις του ΛΟΑΤΚΙ+ κινήματος των δεκαετιών του '60 και του '70 για να ενισχύσει το “ιδανικό” της πυρηνικής οικογένειας. Το μόνο που είχε να προτείνει ήταν η αποχή, ή έστω το σεξ μόνο στο πλαίσιο του γάμου -άσχετα που το 1992 τα Ηνωμένα Έθνη χαρακτήριζαν τον γάμο κυριότερο παράγοντα διάδοσης του ιού στις γυναίκες. Την ανάγκη του συστήματος για τέτοιου είδους προπαγάνδα την ζήσαμε στην Ελλάδα με φρικτό τρόπο το 2012, με τη στοχοποίηση και διαπόμπευση των 27 οροθετικών γυναικών από τον Λοβέρδο και τον Χρυσοχοΐδη, αλλά και το 2018 μετά τη δολοφονία του Ζακ, όπου κάποια ΜΜΕ προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν την ιδιότητά του ως οροθετικός για να στρέψουν την κοινή γνώμη εναντίον του.

Τα ψέματα και η παραπληροφόρηση είναι όμως μόνο ένας από τους τρόπους που αυτό το σάπιο σύστημα κατάφερε να εξαπλωθεί ο ιός σε τέτοιο βαθμό. Το 1993 για παράδειγμα, αποκαλύφθηκε ότι η γερμανική εταιρία UB Plasma, για να μειώσει το κόστος, δεν έκανε τεστ για τον ιό HIV στο αίμα από το οποίο παρήγαγε πλάσμα για να πουλήσει στα νοσοκομεία. Ο υπουργός Υγείας της Γερμανίας συνέστησε σε πάνω από 1,2 εκατομμύρια ανθρώπους να κάνουν τεστ για τον HIV. Η εταιρία που προμήθευε την UB Plasma με αίμα, εξήγαγε το μολυσμένο αίμα σε 39 χώρες. Παρόμοιο σκάνδαλο ξέσπασε την ίδια χρονιά στη Γαλλία.

“Μικρή αγορά”

Οι ασθενείς με AIDS δεν ήταν αρκετοί για να στραφεί η έρευνα προς τα εκεί, όπως κυνικά δήλωσε το 1985 ο αντιπρόεδρος έρευνας της Hoffman-LaRoche: “100.000 άνθρωποι δεν είναι μια συναρπαστική αγορά. Μεγαλώνει, ναι, αλλά δεν είναι και άσθμα”. Όταν πια η “αγορά” είχε μεγαλώσει αρκετά, κρίθηκε ότι είναι πιο συμφέροντα τα αντιρετροϊκά που συντηρούν έναν άνθρωπο σε καλή υγεία για δεκαετίες, παρά η επένδυση στην έρευνα που θα οδηγούσε σε κάποια μόνιμη θεραπεία. 

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου ιδρύθηκε το 1995 και επισημοποίησε την πρακτική της πατέντας. Παρότι μια δραστική μείωση της τιμής των αντιρετροϊκών που διατίθενται στην Αφρική δεν θα προκαλούσε καμία ζημιά στους φαρμακευτικούς κολοσσούς -κατά παραδοχή τους το 2001- δεν προχώρησαν σε αυτή γιατί φοβόντουσαν ότι θα αναγκαστούν να μειώσουν την τιμή στη Δύση. Ή ότι θα άρχιζαν να μεταπωλούνται τα φάρμακα.

Απέναντι σε όλον αυτόν τον ζόφο υπήρξαν φυσικά μεγάλες αντιστάσεις. Πιο γνωστή ήταν η ACT UP στις ΗΠΑ, η οργάνωση που κινητοποίησε χιλιάδες διεκδικώντας μια συνολική στρατηγική για την καταπολέμηση του AIDS, ενώ πάλεψε για τα δικαιώματα των οροθετικών συνολικά και κόντρα στον στιγματισμό τους. Με εμβληματικές κινητοποιήσεις, όπως στη Γουόλ Στριτ, στο FDA (την αρχή αρμόδια για το τεστάρισμα και την έγκριση φαρμάκων), στο Εθνικό Ίδρυμα Υγείας και αλλού, διεκδίκησαν επιτάχυνση της έρευνας και μείωση του κόστους της αγωγής, έσπασαν την παραπληροφόρηση σε μια σειρά ζητήματα, κόντραραν τη στάση της Εκκλησίας. Πρότειναν ακόμα και ένα επιστημονικό πλάνο για την έρευνα και την έγκριση των φαρμάκων. Κέρδισαν πολλά από τα αιτήματα, ενώ παρόμοιες οργανώσεις συστάθηκαν και σε άλλες χώρες –και στην Ελλάδα. 

Η Νότιος Αφρική ήρθε αντιμέτωπη με μηνύσεις φαρμακευτικών όταν προσπάθησε να εισάγει ή να παράξει γενόσημα αντιρετροϊκά. Η σύγκρουση πήρε διεθνείς διαστάσεις και χιλιάδες άνθρωποι διαδήλωσαν σε μια σειρά πόλεις αναγκάζοντας τις φαρμακευτικές να υποχωρήσουν το 2001. Λίγα χρόνια αργότερα η TAC, μια οργάνωση στη Νότιο Αφρική, συγκρούστηκε νικηφόρα και με τον πρόεδρο Μπέκι που αρνιόταν να παραχωρήσει αντιρετροϊκά σε όλους τους ασθενείς. 

Τα 40 χρόνια έρχονται εν μέσω μιας νέας πανδημίας που μετρά ήδη σχεδόν 4 εκατομμύρια θανάτους. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και η UNAIDS εκτιμούν ότι οι θάνατοι από AIDS στην Αφρική το 2020 είναι γύρω στις 500 χιλιάδες περισσότεροι σε σχέση με τις προηγούμενες χρονιές, λόγω των επιπτώσεων της COVID-19 στα συστήματα Υγείας και της διακοπής που προκάλεσαν στην αντιρετροϊκή θεραπεία.

Αν σήμερα υπάρχει αντιρετροϊκή θεραπεία και την λαμβάνει ένα σημαντικό ποσοστό των ανθρώπων που έχουν μολυνθεί με τον HIV, το οφείλουμε στον κόσμο που πάλεψε και παλεύει για να μην μπαίνουν τα κέρδη πάνω από την υγεία. Αυτή η μάχη χρειάζεται να συνδεθεί με τις εργατικές μάχες για τη δημόσια Υγεία και τα εργατικά δικαιώματα. Και να έχει ορίζοντα την ανατροπή αυτού του παράλογου συστήματος που κατάφερε να αφήσει να συμβεί μια ολόκληρη πανδημία 40 χρόνων από έναν ιό που μεταδίδεται σχετικά δύσκολα.