Δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για επαναστατική στρατηγική της εργατικής τάξης αν δεν μιλήσει για τον Τρότσκι. Ο σταλινισμός για δεκαετίες έκανε μεγάλες προσπάθειες να τον εξαφανίσει με πολλούς τρόπους. Από το πείραγμα των φωτογραφιών, μέχρι την συκοφάντηση των ιδεών του, φτάνοντας μέχρι τη δολοφονία του, τον Αύγουστο του 1940. Όμως, όπως είχε πει κι ο ίδιος ο Τρότσκι, η εκδίκηση της ιστορίας είναι μεγαλύτερη από αυτή του γενικού γραμματέα.
Στην υπεράσπιση του Οκτώβρη
Καταρχάς η αντιπαράθεση Τρότσκι – Στάλιν ή Σταλινισμού και Αντιπολίτευσης δεν ήταν μια αντιπαράθεση μεταξύ δύο προσωπικοτήτων που πρότειναν δύο διαφορετικές τακτικές για τον σοσιαλισμό, αλλά διαφορετικών τάξεων που η καθεμιά είχε την πολιτική της έκφραση.
Για να το καταλάβουμε αυτό θα πρέπει να εξηγήσουμε πρώτα απ’ όλα ποιά ήταν η κατάσταση στη Ρωσία μετά την επανάσταση και τον εμφύλιο που ακολούθησε.
Μετά την επανάσταση ακολούθησε ένας αιματηρός εμφύλιος πόλεμος, μεταξύ του νέου εργατικού κράτους και των Λευκών, του στρατού δηλαδή που συγκρότησαν οι παλιοί τσαρικοί μαζί με κομμάτια της αστικής τάξης και με τη βοήθεια 14 στρατών άλλων χωρών, που έσπευσαν να τους συνδράμουν. Η εργατική τάξη της Ρωσίας κέρδισε τον εμφύλιο πόλεμο απέναντι στους Λευκούς και τους ιμπεριαλιστικούς στρατούς αλλά ήταν μια πύρειος νίκη. Βγήκε από αυτόν τον πόλεμο αποδεκατισμένη τόσο με φυσικούς όρους όσο και με ποιοτικούς. Με φυσικούς όρους σημαίνει ότι εκατομμύρια εργάτες είχαν σκοτωθεί υπερασπιζόμενοι το νέο εργατικό κράτος κι άρα η εργατική τάξη είχε μικρύνει. Με ποιοτικούς όρους σημαίνει ότι τα πιο πρωτοπόρα στοιχεία, οι εργάτες που έκαναν την επανάσταση, που έφτιαξαν τα σοβιέτ, που τα λειτούργησαν, που ανέτρεψαν πρώτα τον Τσάρο και μετά την κυβέρνηση Κερένσκι είχαν τσακιστεί στα πεδία της μάχης.
Η βιομηχανική παραγωγή είχε πέσει στο 13% σε σχέση με πριν τον πόλεμο, εργοστάσια είχαν κλείσει, η ανεργία ανέβαινε ραγδαία, η φτώχεια και η πείνα στις πόλεις είχαν επιδεινωθεί καθώς δεν παράγονταν αγαθά από τα εργοστάσια των πόλεων ώστε να ανταλλαχθούν με τροφή που παραγόταν στα αγροτικά πεδία. Αυτό τροφοδοτούσε με τη σειρά της τη δυσαρέσκεια τόσο στις πόλεις όσο και στον αγροτικό πληθυσμό. Ταυτόχρονα οι επαναστάσεις στη δύση, στις οποίες στήριζε την επιβίωσή του το νέο εργατικό κράτος της Ρωσίας, χάνονταν.
Οι Μπολσεβίκοι εφάρμοσαν τη Νέα Οικονομική Πολιτική, τη ΝΕΠ, ως αναγκαστικό βήμα πίσω προκειμένου να ξεκολλήσει η κατάσταση. Η ΝΕΠ άφηνε το περιθώριο στην ιδιωτική πρωτοβουλία όσον αφορά το εμπόριο και τη βιοτεχνία και επέτρεπε στους αγρότες να εμπορεύονται κομμάτια της αγροτικής παραγωγής.
Αυτά σήμαιναν τη σταδιακή διαμόρφωση μιας νέας ταξικής διάρθρωσης στη Ρωσία. Διαμορφωνόταν μια Ρωσία που υποτίθεται ότι ήταν ένα εργατικό κράτος αλλά από τη μιά η εργατική τάξη πείναγε κι από την άλλη ζούσαν καλά οι ΝΕΠμεν, οι κουλάκοι -πλούσιοι αγρότες και μαζί με αυτούς η γραφειοκρατία, το νέο στρώμα που διαμορφωνόταν και είχε τα ηνία του κρατικού μηχανισμού. Τα σοβιέτ λόγω του αποδεκατισμού της εργατικής τάξης καταντούσαν σιγά σιγά σφραγίδες στα χέρια των γραφειοκρατών. Ο Στάλιν και η ηγεσία γύρω από αυτόν αποτελούσαν την πολιτική έκφραση αυτής της γραφειοκρατίας που διαμορφωνόταν ως μια νέα άρχουσα τάξη με ξεχωριστά συμφέροντα.
Ο Τρότσκι και η αντιπολίτευση από την άλλη πρότειναν ένα πρόγραμμα που είχε στο κέντρο της την εργατική τάξη και τη διάσωση του εργατικού χαρακτήρα του κράτους. Ουσιαστικά έλεγαν τα εξής:
Σχεδιασμένη εκβιομηχάνιση προκειμένου να ξαναφτιαχτεί η παραγωγή, να μεγαλώσει η εργατική τάξη, να αναζωογονηθούν τα σοβιέτ ως όργανα εξουσίας του εργατικού κράτους.
Σκληρή φορολόγηση των ΝΕΠμεν και των κουλάκων που πλούτιζαν.
Εκδημοκρατισμός του κόμματος και του κράτους στηριγμένη στην εργατική δημοκρατία.
Βοήθεια στο χτίσιμο των επαναστατικών κομμάτων στις άλλες χώρες μέσω της Γ' Διεθνούς ώστε οι νέες επαναστάσεις που θα έρχονταν -και ήρθαν λίγο αργότερα, στην Κίνα, την Ισπανία, τη Γαλλία κλπ- να λήξουν νικηφόρα για τις εργατικές τάξεις.
Η σταλινική ηγεσία υιοθέτησε το δόγμα του Σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα. Κι αυτό σήμαινε κανένας σοσιαλισμός. Σήμαινε πεντάχρονα πλάνα εκβιομηχάνισης και βίαιη κολλεκτιβοποίηση της αγροτικής παραγωγής που δεν κατέληγε στην εργατική δημοκρατία, αλλά στη διαμόρφωση ενός νέου συστήματος, αυτού που αργότερα ο Τόνι Κλιφ ονόμασε Κρατικό Καπιταλισμό. Οι εργάτες όχι μόνο δεν είχαν κανέναν έλεγχο στην παραγωγή και τις ζωές τους, αντίθετα ο πλήρης έλεγχος βρισκόταν στη γραφειοκρατία και τους διευθυντάδες.
Από το σύνθημα “η κάθε μαγείρισα να μπορεί να κυβερνάει”, πάνω στο οποίο έγινε η επανάσταση του Οκτώβρη και στο οποίο βασιζόταν και η εναλλακτική του Τρότσκι, περάσαμε στο “όταν μπαίνει ο διευθυντής στο εργοστάσιο η γη κάτω από τα πόδια των εργατών θα τρέμει”, που ήταν το μότο του σταλινικού καθεστώτος.
Κι αυτό πήγαινε παρέα με την καταστολή. Το άγριο κυνήγι και την εξόντωση κάθε αντιπολιτευτικής φωνής, του ίδιου του Τρότσκι και του συνόλου της παλιάς φρουράς των Μπολσεβίκων. Για μια αντεπανάσταση που ξερίζωσε βήμα βήμα όλες τις κατακτήσεις του Οκτώβρη.
Ο Τρότσκι διαγράφηκε από το κόμμα το 1927, εξορίστηκε, το 1929 απελάθηκε από τη Ρωσία και κατέληξε να δολοφονηθεί το 1940 από τον πράκτορα του Στάλιν, Μερκαντέρ, στο Μεξικό.
Ενιαίο μέτωπο ενάντια στο φασισμό
Το κυνήγι του Τρότσκι δεν σήμαινε και την πολιτική του απενεργοποίηση. Παρά τις δυσκολίες, τη λάσπη και την απομόνωση έδωσε σκληρές μάχες τη δεκαετία του '30 προσπαθώντας να εξοπλίσει πολιτικά τους επαναστάτες στις μάχες που έδιναν.
Ο φασισμός είχε ήδη επικρατήσει μετά την ήττα της κόκκινης διετίας στην Ιταλία και στις αρχές της δεκαετίας του '30 απειλούσε να επικρατήσει και στη Γερμανία όπως και έγινε. Για τον Τρότσκι αυτή δεν ήταν μια αναπόφευκτη εξέλιξη. Καταρχήν κατάφερε να εξηγήσει το νέο τότε φασιστικό φαινόμενο, ως ένα αντιδραστικό αντεπαναστατικό κίνημα που δρα προς όφελος της άρχουσας τάξης στρατολογώντας μικροαστικά στοιχεία σε περιόδους κρίσης προκειμένου να τσακίσουν τη συλλογικότητα της εργατικής τάξης, τα συνδικάτα και την αριστερά. Η απάντηση των επαναστατών απέναντί τους θα πρέπει να είναι η τακτική του ενιαίου εργατικού μετώπου. Οργανωτική ανεξαρτησία και καθαρές ιδέες για τους επαναστάτες, αλλά και πρωτοβουλίες μάχης που θα αγκαλιάζουν και τους εργάτες που βρίσκονται στα ρεφορμιστικά κόμματα. Μια τακτική που έμπαινε και νωρίτερα από τους ρώσους επαναστάτες προς τους συντρόφους τους των άλλων χωρών στην Γ Διεθνή, προκειμένου τα νέα επαναστατικά κόμματα να κερδίσουν τις εργατικές μάζες.
Ο Τρότσκι πίστευε ότι η συλλογική απάντηση των εργατών μπορεί να τσακίσει τους φασίστες αρκεί να παλέψουν ενωμένα απέναντί τους. Οι φασίστες μπορεί να τρομοκρατούν αλλά μπορούν να διαλυθούν σαν ανθρώπινη σκόνη μπροστά στην ενιαία απάντηση της εργατικής τάξης. Αυτό σήμαινε ότι οι κομμουνιστές και οι σοσιαλδημοκράτες εργάτες έπρεπε να παλέψουν ενωμένα τους φασίστες. Κάτι που όμως δεν έγινε.
Από τη μια οι σοσιαλδημοκρατικές ηγεσίες βασίζονταν στις αυταπάτες τους ότι εργατική δράση δεν χρειάζεται. Οι φασίστες θα σκοντάψουν πάνω στους θεσμούς της αστικής δημοκρατίας. Από την άλλη η ηγεσία του σταλινικού ΚΚ είχε τη γραμμή της τρίτης περιόδου, που σήμαινε ακραίος σεχταρισμός και υποτίμηση του φασιστικού κινδύνου. Οι σοσιαλδημοκράτες χαρακτηρίζονταν “σοσιαλφασίστες” και ισάξιος αν όχι μεγαλύτερος εχθρός από τους ναζί.
Αργότερα η σταλινική γραμμή άλλαξε στο άλλο άκρο. Από την γραμμή της Τρίτης Περιόδου που οδήγησε στην ήττα της γερμανικής εργατικής τάξης περάσαμε στη γραμμή των Λαικών Μετώπων. Της αποφυγής και του φρεναρίσματος από τις σταλινικές ηγεσίες των επαναστατικών προσπαθειών για χάρη της συμμαχίας με αστικά και μικροαστικά κόμματα που οδήγησε στην ήττα τις επαναστάσεις στη Γερμανία και τη Γαλλία το '36 και όχι μόνο.
Η εναλλακτική που πρόσφερε ο Τρότσκι απέναντι στις επιλογές της σταλινικής ηγεσίας θα μπορούσε να είχε καθορίσει διαφορετικά την ιστορία. Αλλά οι δυνάμεις των επαναστατών που την υιοθετούσαν ήταν πάρα πολύ μικρές για να παίξουν αυτό τον ρόλο. Ωστόσο αποτελούν όπλα για τους επαναστάτες του σήμερα προκειμένου να νικήσουμε. Τόσο η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης απέναντι στις λογικές των ρεφορμιστών που βάζουν στάδια. Το είδαμε σε πολλές περιπτώσεις το τι σήμαινε η λογική της ψωροκώσταινας με πιο χαρακτηριστική ίσως την περίπτωση των συμβιβασμών του ΣΥΡΙΖΑ το 2015. Τα όπλα που παρέχει η θεωρία της Διαρκούς είναι η βάση του συνθήματος ΟΧΙ μέχρι τέλους που βάζει η επαναστατική αριστερά. Κι όχι μόνο σε αυτό το παράδειγμα αλλά σε κάθε εργατική μάχη που φιλοδοξεί να φτάσει μέχρι τη νίκη.
Αντίστοιχα η αντίληψη περί κεντρικότητας της εργατικής τάξης. Και σίγουρα πιο νωπή για όλους μας είναι η βοήθεια αυτής της παράδοσης στη μάχη ενάντια στους φασίστες της ΧΑ. Χωρίς την ανάλυση του Τρότσκι για το φασισμό και την τακτική του ενιαίου μετώπου είναι πολύ πιθανό ότι δεν θα είχε εξελιχθεί με τον ίδιο τρόπο η αντιπαράθεση για το πως αντιμετωπίζουμε τους νεοναζί, φτάνοντας τελικά στην καταδίκη τους.
• To άρθρο στηρίχτηκε στην εισήγηση του Στέλιου Μιχαηλίδη στον Μαρξισμό 2021. Το πρώτο μέρος του, που δημοσιεύσαμε στο φύλλο 1484, στηρίχτηκε στην εισήγηση της Διονυσίας Πυλαρινού.