Ιδέες
Βιβλιοπαρουσίαση “Η Ελληνική Επανάσταση 1821-1830”: Ταιριαστό κλείσιμο στα 200 χρόνια

Μια πραγματικά ουσιαστική συζήτηση για την επανάσταση του 1821, καθώς πλησιάζει στο τέλος της η χρονιά της επετείου των 200 χρόνων, έγινε στην εκδήλωση του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου με θέμα την παρουσίαση του βιβλίου του Πέτρου Πιζάνια «Η Ελληνική Επανάσταση 1821-1830» στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθήνας την Παρασκευή 29/10, με ομιλητές τον  Λέανδρο Μπόλαρη και τον συγγραφέα του βιβλίου.

«Το βιβλίο του Π. Πιζάνια είναι κάτι που έλειπε», είπε ξεκινώντας ο Λ. Μπόλαρης. «Είναι μια συνθετική ιστορία της Επανάστασης του 1821, των κοινωνικών αλλαγών που την προετοίμασαν, των πολιτικών δυνάμεων που την οργάνωσαν, των ανθρώπων που ας πούμε τη ‘διαχειρίστηκαν’ αλλά και του διεθνούς περίγυρου που χρειάστηκε και να προσαρμοστεί αλλά και να επιδράσει… Βάζει ξανά την ‘επανάσταση’ στην επανάσταση του 1821, μιλάει για την ‘ορμητική είσοδο των μαζών στο προσκήνιο’. Τη χρειαζόμαστε αυτή την κατεύθυνση γιατί οι απολογητές της αστικής τάξης ξορκίζουν την επανάσταση και από την ιστορία… 

Όμως τι είδους επανάσταση; Ο. Π. Πιζάνιας αφιερώνει το 4ο κεφάλαιο του βιβλίου (Κοινωνικός Χαρακτήρας των Δυνάμεων του Επαναστατικού Πολέμου και οι Πηγές της Ισχύος) στον Γ. Κορδάτο. Για τον Κορδάτο το ’21 ήταν έργο της αστικής τάξης που, έστω µε συμβιβασμούς, έβαλε την σφραγίδα της στην έκβασή του. Απ’ αυτήν την άποψη είναι μεγάλο προτέρημα η σημασία που δίνει ο συγγραφέας στη Φιλική Εταιρεία. Τη χαρακτηρίζει ως ‘επαναστατική πρωτοπορία’. Δίνει σημασία στη σύνθεσή της: το 75% ήταν έμποροι, καραβοκύρηδες και διανοούμενοι.

Το άλλο προτέρημα του βιβλίου είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζει το 1821 σαν ‘επαναστατικό πόλεμο’. Σε δυο επίπεδα, το ‘πάνω’ και ‘κάτω’ θα λέγαμε. Ο πόλεμος είναι η συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα. Και οι επαναστατικές κυβερνήσεις είχαν πολιτική. Το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος με σύγχρονους ‘δημοκρατικούς’ θεσμούς. 

Αλλά δεν θα μπορούσε να υπάρξει αυτή η αντοχή σε ένα δύσκολο επαναστατικό πόλεμο µε τους συσχετισμούς ένοπλης ισχύος να μοιάζουν συντριπτικοί χωρίς τη µαζική υποστήριξη και συµµετοχή του πληθυσμού. Και η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν αγρότες και κτηνοτρόφοι, µε τους μικροτεχνίτες μικροβιοτέχνες να ακολουθούν. Ο Π. Πιζάνιας μιλάει για την ‘αυξανόμενη εισβολή των μαζών στο πολιτικό πεδίο που διάνοιγε η Επανάσταση’.

Οπότε επανερχόμαστε στο ερώτημα που βάλαμε στην αρχή. Τι επανάσταση ήταν το 1821; Ήταν αστική γιατί έσπασε τα δεσμά της παλιάς, συγκεντρωτικής-φεουδαρχικής κοινωνίας και άνοιξε το δρόμο για την ανάπτυξη των νέων κεφαλαιοκρατικών σχέσεων», τόνισε ο Λ. Μπόλαρης.

«Η Ελληνική Επανάσταση ήταν μια λαϊκή επανάσταση», τόνισε ο Π. Πιζάνιας, «που στηρίχθηκε στην ισχύ που είχε συγκεντρωθεί στο πέρασμα αιώνων στα χέρια εμπορικών ομάδων, στρατιωτικών ομάδων, όπως οι αρματολοί, και, αργότερα, γνώσης, κυρίως από την ομάδα των διανοουμένων. Η επανάσταση ήταν αποτέλεσμα μιας θεμελιώδους ιστορικής αντινομίας: από τη μια αυτές οι ομάδες είχαν συγκεντρώσει πολύ μεγάλη ισχύ κι από την άλλη ήταν ραγιάδες στα χέρια του τελευταίου αγά. Ο τρόπος που λύθηκε αυτή η αντινομία καθορίστηκε από τη ριζοσπαστική τάση του ελληνικού και ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και το τεράστιο προηγούμενο που δημιούργησε η Γαλλική Επανάσταση: Ελευθερία και Ανεξαρτησία.

Άξονες

Για να κατανοήσουμε την επανάσταση, καλό θα είναι να τη χωρίσουμε σε τέσσερις μεγάλους άξονες δράσης. Ο πρώτος είναι ο επαναστατικός πόλεμος. Ο δεύτερος είναι η συγκρότηση κράτους που ξεκινάει από την πρώτη μέρα. Ο τρίτος άξονας είναι η ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική, γιατί η ελληνική επανάσταση ήταν ένα μείζον ευρωπαϊκό γεγονός. Και ο τέταρτος είναι η ενσωμάτωση των πληθυσμών στους νεωτερικούς θεσμούς που κτίζονται, αλλά και στον ίδιο τον επαναστατικό πόλεμο.

Η επανάσταση ξεκινάει οργανωμένα, με βάση σχέδιο που είχε διατυπωθεί από την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας. Με την οργάνωση τοπικών εξεγέρσεων που τις διευθύνουν μέλη της Φιλικής, που έρχονται από το ‘εξωτερικό’ μήνες πριν ξεκινήσει η εξέγερση, και τοπικά στελέχη. Ταυτόχρονα, τα τοπικά επαναστατικά συμβούλια που ηγούνται παίρνουν κάποια ονόματα, όπως Βουλευτήριο της Θεσσαλίας, Καγκελαρία των Σφακίων κλπ, που σημαίνει ότι εκεί εμφανίζεται το πρόπλασμα του ελληνικού κράτους. Έχει σημασία να καταλάβουμε ότι μέχρι τότε οι ελληνικοί πληθυσμοί δεν είχαν ούτε ίχνος δικής τους πολιτικής έκφρασης. Από το Μάη του 1821 ο επαναστατικός πόλεμος σχηματίζει ένα κύμα επέλασης που καταλήγει στην πτώση της Τριπολιτσάς. 

Η ταχύτατη αυτή επέλαση αναδεικνύει σχέδια θεσμικά –δημιουργούνται περιφερειακά συμβούλια και πολύ γρήγορα φτάνουμε στην Α’ Εθνοσυνέλευση. Εκεί, στη διαμόρφωση του συντάγματος διατυπώνονται όλες οι νεωτερικές αρχές όπως είχαν διατυπωθεί νομικά στο σύνταγμα των Γιακωβίνων το 1793. Το σύνταγμα της Εθνοσυνέλευσης επιβάλλει την αρχή του νόμου έναντι της τυραννικής βουλησιαρχίας, την ισότητα έναντι του νόμου και των προνομίων, την εθνικοποίηση του 80% της γης με τη νομή των κτημάτων να παραμένει στους καλλιεργητές. Καταργεί τα δάνεια, το χαράτσι και το τσιφλικικό σύστημα. Έχουμε, δηλαδή, την εκκαθάριση του παλιού καθεστώτος στο νομικό επίπεδο τουλάχιστον και την εισαγωγή ενός νέου. Και ταυτόχρονα όλα αυτά περικλείονται υπό το καθεστώς της Republic, λαϊκό πολίτευμα. Σε όλη τη διάρκεια της επανάστασης γίνονται εκλογές, ο κόσμος δηλαδή εργάζεται, ψηφίζει και πολεμάει. Αυτή είναι η διαδικασία που μετασχηματίζει και τον τελευταίο χωρικό από χριστιανό ραγιά σε έλληνα πολίτη.

Στο πολεμικό πεδίο οι έλληνες επιβάλλουν ναυτικό αποκλεισμό αναγκάζοντας Αγγλία και Γαλλία να τον τηρήσουν, ενώ ταυτόχρονα μια αντιπροσωπεία δηλώνει ευθαρσώς στο συνέδριο της Ιεράς Συμμαχίας ότι οποιαδήποτε λύση προτείνουν έξω από τα αιτήματα της επανάστασης δεν πρόκειται να γίνει αποδεκτή. Μια επιθετική διπλωματική ενέργεια, αμέσως μετά το ναυτικό αποκλεισμό. Η επανάσταση εξ αντικειμένου παροξύνει τους ανταγωνισμούς ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις της εποχής –και οι ελληνικές επαναστατικές ηγεσίες χρησιμοποιούν τα τετελεσμένα που δημιουργούν στο πεδίο του πολέμου για να τους παροξύνουν περαιτέρω.

Έτσι θα συνεχίσουν να πολεμάνε ακατάπαυστα μέχρι το φθινόπωρο του 1829 και όταν ξέσπασε ο ρωσοτουρκικός πόλεμος άδραξαν την ευκαιρία και απελευθέρωσαν, για τρίτη φορά, όλη τη Στερεά».

Επαναστατική διαδικασία

Μετά τις ομιλίες ακολούθησε συζήτηση. Η Ε. Πορτάλιου επεσήμανε τη σημασία των στρατιωτικών στην επανάσταση, «του Κολοκοτρώνη στη στεριά ή του Κανάρη στη θάλασσα, γιατί χωρίς αυτούς και τις νίκες τους δεν θα μπορούσε να προχωρήσει κανένα πολιτικό σχέδιο». «Το βιβλίο πετυχαίνει να κάνει μια αναπαράσταση του παρελθόντος βάζοντας τον αναγνώστη μέσα σε αυτό το παρελθόν, συνέχισε η Σ. Πανίδου, «δίνοντάς σου συνέχεια την αλλαγή, ότι ήταν μια επαναστατική διαδικασία. Αλλάζει άρδην η κοινωνία». Ο Δ. Ζώτος επικέντρωσε στο ρόλο της Φιλικής Εταιρείας όπως αυτός αναδεικνύεται στο βιβλίο: «Είναι η εικόνα ενός επαναστατικού κόμματος, τα πιο ριζοσπαστικοποιημένα κομμάτια της αναδυόμενης αστικής τάξης που για πρώτη φορά είχα συγκροτημένα έναν προγραμματικό στόχο: ανεξαρτησία, όχι διαπραγμάτευση των όρων της υποτέλειας». Ο Αλέξης Κράους έβαλε το ερώτημα για τους αλβανόφωνους χριστιανούς που αποτελούσαν μεγάλο κομμάτι του επαναστατημένου πληθυσμού και το ρόλο της θρησκείας. Το τι υπήρχε ως ‘εθνοτικό’ το προηγούμενο διάστημα και πώς διαμορφώθηκαν οι ‘νέοι έλληνες’ πριν την επανάσταση καθώς και το θέμα του ‘φιλελληνισμού’, ήταν τα ζητήματα που άνοιξε η Ρ. Παπαγεωργίου. 

Πολλά από τα πολιτικά συμπεράσματα που περιέχει η έκδοση του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου «Το 1821 και οι αστικές επαναστάσεις» όπως ο χαρακτήρας του ’21 ως αστική επανάσταση, βρίσκουν ιστορική τεκμηρίωση στο πλούσιο από αρχειακό υλικό βιβλίο του Πέτρου Πιζάνια.

Κώστας Πίττας, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο