Ιδέες
Καπιταλισμός και Ψυχική Υγεία

Η κρίση στην ψυχική υγεία έχει αναδειχθεί σε ένα από τα κύρια «δημόσια ζητήματα» του 21ου αιώνα. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), η κατάθλιψη αυτή τη στιγμή επηρεάζει 350 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως. Η πανδημία του Covid-19 ήρθε να πλήξει κοινωνίες ήδη ψυχοκοινωνικά και οικονομικά επιβαρυμένες, μετά από περισσότερα από δέκα χρόνια οικονομικής κρίσης, περικοπών και διάλυσης κοινωνικών υπηρεσιών. Η απάντηση ενάντια σε αυτές τις επιθέσεις έρχεται από τους συλλογικούς αγώνες για περισσότερες και καλύτερες υπηρεσίες υγείας. Όμως ταυτόχρονα ανοίγει και η συζήτηση για την ίδια την ψυχική υγεία συνολικά μέσα στον καπιταλισμό. 

Η έκδοση του βιβλίου του Iain Ferguson «Μαρξισμός, Πολιτική και Ψυχική Δυσφορία» από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο είναι μια σημαντική συμβολή και εμβάθυνση σε αυτή τη συζήτηση, προβάλλοντας και τις εναλλακτικές λύσεις από τη σκοπιά του μαρξισμού. 

Όπως γράφει στο προλογικό σημείωμά της για το βιβλίο η Δήμητρα-Δώρα Τελώνη, επίκουρη καθηγήτρια στο ΠΑΔΑ, που έκανε την επιστημονική επιμέλεια: 

«Το ζήτημα της υπεράσπισης των δομών ψυχικής υγείας και η αποφυγή περαιτέρω περικοπών αποτελεί ένα από κεντρικά θέματα που πραγματεύεται το βιβλίο του Iain, με έμφαση στην συλλογική διεκδίκηση και τις απαραίτητες συμμαχίες μεταξύ επαγγελματιών, φροντιστών/τριών, ανθρώπων με προβλήματα ψυχικής υγείας και κινημάτων. 

Ο Iain Ferguson όμως δεν μένει σε αυτό, αλλά καταφέρνει αριστοτεχνικά να συζητήσει αρκετά θέματα σ’ ένα κείμενο που ρέει. Κατ’ αρχήν, θέτει το ζήτημα της ψυχικής υγείας βάσει της μαρξιστικής θεώρησης, συζητά κριτικά το βιοϊατρικό μοντέλο της ψυχικής υγείας, μιλά για το κίνημα της αντιψυχιατρικής, παρατηρεί την αυξητική τάση της ψυχικής δυσφορίας και των προβλημάτων ψυχικής υγείας στις καπιταλιστικές κοινωνίες, συνδέει τους κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες όπως η φτώχεια και η καταπίεση με τα προβλήματα ψυχικής υγείας, δίνει έμφαση στην έλλειψη ελέγχου που έχουμε οι άνθρωποι επάνω στις ζωές μας στον καπιταλισμό αναλύοντας την έννοια της αλλοτρίωσης, θέτει ερωτήματα για τα αίτια της ψυχικής δυσφορίας, ανατρέχει ιστορικά στη συμβολή του Φρόιντ, αμφισβητεί τα κυρίαρχα αφηγήματα περί των αιτιών των προβλημάτων ψυχικής υγείας και ψυχικής δυσφορίας, αποπειράται τη συζήτηση για ένα κοινωνικό μοντέλο στην ψυχική υγεία, φέρνει σε πρώτο πλάνο τη συμβολή των κινημάτων και του νέου ‘παραδείγματος’ στην ψυχική υγεία και καταφέρνει να δώσει ξεκάθαρα μηνύματα για το ‘εδώ και τώρα’ της δράσης μας, προς την υπεράσπιση των δομών ψυχικής υγείας αλλά και την, όπως αναφέρει ο ίδιος, ‘προώθηση εναλλακτικών θεωρήσεων για το είδος των δομών ψυχικής υγείας που χρειαζόμαστε’».

O Iain Ferguson είναι Επίτιμος Καθηγητής Κοινωνικής Εργασίας και Κοινωνικής Πολιτικής στο University of the West of Scotland, συνιδρυτής του Social Work Action Network και συγγραφέας πολλών βιβλίων. Είναι ένας από τους εκδότες του περιοδικού Critical and Radical Social Work και μέλος του Socialist Workers Party στη Βρετανία και της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού International Socialism.

Εξάπλωση

«Το κεντρικό επιχείρημα αυτού του βιβλίου, απλά διατυπωμένο», γράφει ο Ferguson, «είναι ότι το πολιτικοοικονομικό σύστημα στο οποίο ζούμε, ο καπιταλισμός, είναι υπεύθυνο για τη γιγαντιαία εξάπλωση και σοβαρότητα των προβλημάτων ψυχικής υγείας που συναντώνται σήμερα στον κόσμο μας».

Αυτή τη σχέση ανάμεσα στον καπιταλισμό και την κρίση στην ψυχική υγεία σήμερα εξετάζει αναλυτικά ο συγγραφέας στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου. Στο δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο ‘Τελικά, είναι όλα ζήτημα του εγκεφάλου;’ διερευνά τους τρόπους με τους οποίους οι ιδέες γύρω από την τρέλα και το ίδιο το βίωμα της τρέλας, έχουν εξελιχθεί μέσα στην ιστορία και έχουν διαμορφωθεί από τις εκάστοτε ταξικές σχέσεις. Συγκεκριμένα, το επίκεντρο του κεφαλαίου είναι η ιστορική αναδρομή και η κριτική αποτίμηση αυτού που σήμερα ονομάζουμε ιατρικό ή βιοϊατρικό μοντέλο της ψυχικής υγείας. 

Στο κεφάλαιο 3 αξιολογεί το βαθμό στον οποίο οι θεωρίες του Φρόιντ και των διαδόχων του, είναι χρήσιμες στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνεται η προσωπικότητα ενός ατόμου μέσα στον καπιταλισμό. Περιγράφει επίσης τη σχέση μαρξισμού και ψυχανάλυσης, μέσα από την αντιμετώπιση που είχαν μπολσεβίκοι, όπως ο Τρότσκι, απέναντι στις ιδέες του Φρόιντ ή τις απόπειρες συγκερασμού τους στη Γερμανία της Βαϊμάρης τη δεκαετία του 1920. Στο επόμενο κεφάλαιο σκιαγραφούνται και συζητούνται κριτικά οι ιδέες του κινήματος της «αντιψυχιατρικής» που εμφανίστηκαν σε διάφορες χώρες τις δεκαετίες του 1960 και 1970, επικεντρώνοντας ειδικότερα στο έργο του Σκωτσέζου ψυχιάτρου Ρ. Ντ. Λενγκ.

Στη συνέχεια ο Ferguson ασχολείται με την περίοδο από την αρχή του 21ου αιώνα που καταγράφει την εμφάνιση νέων ριζοσπαστικών ρευμάτων τα οποία προσπαθούν να υπερβούν κάποιες από τις αδυναμίες και τα όρια του προηγούμενου κινήματος της αντιψυχιατρικής, ενώ ταυτόχρονα μοιράζονται με αυτό μέρος της κριτικής του πάνω στο βιοϊατρικό μοντέλο. Επιπλέον, αναφέρεται και σε μία από τις σημαντικότερες εξελίξεις στην ιστορία της ψυχικής υγείας: την ανάπτυξη ενός κοινωνικού κινήματος νυν και πρώην εξυπηρετούμενων ατόμων των δομών του συστήματος ψυχικής υγείας.

Το τελευταίο κεφάλαιο προσπαθεί να ενώσει το νήμα των επιχειρημάτων που παρουσιάζονται στο υπόλοιπο βιβλίο σε μία σφαιρική μαρξιστική ανάλυση της ψυχικής υγείας και ψυχικής δυσφορίας, με κεντρικό άξονα τη θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση. Ερευνά τους τρόπους με τους οποίους η απώλεια της δύναμης και του ελέγχου των ανθρώπων πάνω στις ζωές τους που συνεπάγεται ο καπιταλισμός, επηρεάζει τόσο την ψυχολογία τους όσο και τις σχέσεις τους με τους άλλους ανθρώπους. Ο Ferguson αναζητά το είδος των παροχών και υπηρεσιών ψυχικής υγείας για τις οποίες πρέπει να παλέψουν τα κινήματα και τα εργατικά συνδικάτα στο εδώ και τώρα, αλλά, καταλήγοντας, δηλώνει ότι πρέπει να αγωνιστούμε «για έναν κόσμο που δεν υποτάσσεται στις ανάγκες του κέρδους αλλά βασίζεται στην ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών –υλικών, κοινωνικών και συναισθηματικών– όπου οι απλοί άνθρωποι θα χαίρουν δύναμης και ελέγχου πάνω στην ίδια τους τη ζωή και συνεπακόλουθα μιας καλής ψυχικής υγείας».

Αξίζει καθένας και καθεμιά να διαβάσουμε αυτό το βιβλίο (που στα υπέρ του συγκαταλέγονται η πολύ καλή μετάφραση της Μυρτώς Μαργέλη και η επιστημονική επιμέλεια της  Δήμητρας-Δώρας Τελώνη). Ανοίγει μια συζήτηση που είναι απαραίτητη στο εργατικό κίνημα και την αριστερά, τη βαθαίνει, γίνεται εργαλείο στην πάλη μας, όχι μόνο για περισσότερες και καλύτερες υπηρεσίες υγείας, αλλά και ενάντια σε ένα σύστημα που δίπλα στη φτώχεια, τον πόλεμο, τον ρατσισμό, τον σεξισμό, απλώνει παντού την ψυχική δυσφορία.