Πολιτισμός
Αντίο Ροβήρο Μανθούλη

Στις 21 Απρίλη του 1967, το πραξικόπημα των συνταγματαρχών βρίσκει τον Ροβήρο Μανθούλη στη Γαλλία, καλεσμένο για την προβολή της ταινίας του «Πρόσωπο με Πρόσωπο». Η ταινία σαρκάζει την ελληνική αστική τάξη μέσα από τη σχέση ενός φτωχού δασκάλου αγγλικών και της μαθήτριάς του -κόρη πλούσιας οικογένειας των Αθηνών- με φόντο τα Ιουλιανά του ‘65. Οι σκηνές της ταινίας με τα τανκς να παρελαύνουν στους δρόμους της Αθήνας, που κινηματογράφησε εκμεταλλευόμενος μια παρέλαση της 25ης Μαρτίου, αφήνουν άναυδο το κοινό καθώς την ίδια μέρα πράγματι οι ερπύστριες είχαν βγει για να επιβάλλουν τη χούντα. 

Ο Μανθούλης επί τόπου βγαίνει και καταγγέλει το πραξικόπημα και εγκαθίσταται στο Παρίσι. Μια εβδομάδα μετά η ταινία προβάλλεται στο Φεστιβάλ των Κανών παρά τις διαμαρτυρίες του χουντικού καθεστώτος. Θεωρείται από τις πρώτες αντιστασιακές κινήσεις στο εξωτερικό. Η χούντα τον καταζητεί, απαγορεύει την προβολή της ταινίας κι οποιαδήποτε αναφορά του ονόματός του στον Τύπο κι ακυρώνει το διαβατήριό του. 

Πενήντα πέντε χρόνια μετά, στις 21 Απρίλη του 2022 ο Ροβήρος Μανθούλης φεύγει από τη ζωή στα 92 του χρόνια χτυπημένος από τον κορονοϊό.  

Ο Ροβήρος Μανθούλης ήταν ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες κινηματογραφιστές, αλλά και ποιητής και συγγραφέας. Γεννήθηκε το 1929 στην Κομοτηνή και μεγάλωσε στην Αθήνα. Στην κατοχή γίνεται μέλος του ΕΑΜ των Νέων και κατόπιν της ΕΠΟΝ και γίνεται το «χωνί» των Εξαρχείων, όπως λέγανε τη μέθοδο που χρησιμοποιούσε το ΕΑΜ για να μεταφέρει το μήνυμα της Αντίστασης. Το 1949 εκδίδει την πρώτη του ποιητική συλλογή «Σκαλοπάτια» έχοντας δάσκαλο τον Νικηφόρο Βρεττάκο και συμμετέχοντας στην παρέα που είχε διαμορφωθεί στο πατάρι του Λουμίδη μαζί με τον Μιχάλη Κατσαρό, τον Νίκο Γκάτσο, τον Μάνο Χατζιδάκι κι άλλους.  

Από το 1949 μέχρι το 1953 σπουδάζει Κινηματογράφο και Θέατρο στη Νέα Υόρκη κι επιστρέφοντας αναλαμβάνει τη διεύθυνση σπουδών της Σχολής Σταυράκου. Ως δάσκαλος κινηματογράφου έχει μαθητές μεταξύ άλλων τον Παντελή Βούλγαρη, τον Βασίλη Ραφαηλίδη, τον Σταύρο Ψυλλάκη. 

Γύρισε 122 ταινίες και ντοκιμαντέρ. Ανάμεσα στις ταινίες περιλαμβάνονται η «Κυρία Δήμαρχος» με τη Βασιλειάδου και τον Αυλωνίτη, το «Ψηλά τα χέρια Χίτλερ» με τον Θανάση Βέγγο, η «Οικογένεια Παπαδοπούλου» με τους Ορέστη Μακρή, Ντίνο Ηλιόπουλο, Στέφανο Ληναίο, Κάκια Αναλυτή κ.α, το «Πρόσωπο με Πρόσωπο» με το οποίο αποθεώνεται στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης του 1966 με εκατοντάδες νέους να τον σηκώνουν στα χέρια μετά το τέλος της προβολής, το «Lilly’s Story» με θέμα την πραγματική ιστορία για το πώς δεν κατάφερε να γυρίσει μια ταινία με πρωταγωνίστρια τη Μελίνα Μερκούρη και παραγωγό τον Ζυλ Ντασέν, εξαιτίας συλλήψεων μελών του συνεργείου από το χουντικό καθεστώς. 

Ντοκιμαντέρ 

 Στον ίδιο ανήκει η σκηνοθεσία του πρώτου ελληνικού ντοκιμαντέρ το 1958 – με θέμα το νησί της Λευκάδας. To ντοκιμαντέρ είναι ίσως το κινηματογραφικό είδος που του χρωστάει τα πιο πολλά. Το 1960 φτιάχνει την Ομάδα των 5 για τη διάδοση του είδους και πραγματικά το καταφέρνει μέσα από πλήθος προβολών, διαλέξεων κι εκδηλώσεων. Ως εξόριστος πλέον μετά το πραξικόπημα του ’67 εργάζεται στη Γαλλική τηλεόραση και γυρίζει αριστουργήματα. Ανάμεσά τους τα τρία έργα για τα Μπλουζ, δύο ντοκιμαντέρ και μια ταινία, τα Ανεβαίνοντας τον Μισισιπή (σε δύο μέρη) και Μπλουζ με σφιγμένα δόντια. Μπαίνει μέσα σε φυλακές, κινηματογραφεί καταναγκαστικά έργα, κάνει γυρίσματα στα αμερικάνικα γκέτο και καταφέρνει να καταγράψει θρυλικές μορφές του αφροαμερικάνικου μουσικού ιδιώματος. Μέσα από τη γαλλική σειρά ντοκιμαντέρ «Στην αφίσα του κόσμου» κινηματογραφεί σε μοναδικές στιγμές τον Ζακ Μπρελ, την Τζόαν Μπαέζ, τους Ρόλινγκ Στόουνς, τον Τζον Μαγιάλ, τον Τζόνι Χαλιντέι, τον Ζορζ Μουστακί, τον Νουρέγιεβ, τον Μίκη Θεοδωράκη κ.α. Στα ντοκιμαντέρ του περιλαμβάνονται ο «Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος» και η «Δικτατορία των Συνταγματαρχών» και πολλά ακόμη. 

Με την πτώση της δικατορίας η κυβέρνηση Καραμανλή του προτείνει κι αναλαμβάνει την καλλιτεχνική διεύθυνση της ΕΡΤ, με τον όρο από τη μεριά του να μην υπάρχουν παρεμβάσεις. Ο όρος αθετήθηκε και τελικά θα παραιτηθεί λίγο αργότερα με αφορμή την προβολή ποδοσφαιρικού αγώνα την ώρα της πορείας του Πολυτεχνείου, γεγονός που το χαρακτήρισε ως «ασέβεια προς τους νεκρούς του Πολυτεχνείου». Τη δεκαετία του ’80 γυρίζει τη σειρά Ακυβέρνητες Πολιτείες, μεταφέροντας στην οθόνη το ομώνυμο έργο του Στρατή Τσίρκα. Μέχρι τις αρχές της νέας χιλιετίας συνεχίζει να κινηματογραφεί και να γράφει αλλά και να παρεμβαίνει.  

Αξιοσημείωτη ήταν η στάση του στο πλευρό των αγωνιζόμενων εργαζόμενων της ΕΡΤ την περίοδο 2013-2015. Στις 11 Ιούνη του 2013 η συγκυβέρνηση ΝΔ-ΠΑΣΟΚ-ΔΗΜΑΡ αποφασίζει το ξαφνικό κλείσιμο της ΕΡΤ και την άμεση απόλυση 2.500 εργαζομένων. Την ίδια μέρα οι εργαζόμενοι αποφασίζουν να καταλάβουν τις εγκαταστάσεις της ΕΡΤ και να αρχίσουν να αυτοδιαχειρίζονται τις εγκαταστάσεις και το ραδιοτηλεοπτικό πρόγραμμα. Ένα μήνα μετά, στις 11 Ιούλη, η κυβέρνηση βάζει σε λειτουργία το απεργοσπαστικό κανάλι της ΕΔΤ (άμεσα άλλαξε το όνομά της σε ΔΤ και κατόπιν σε ΝΕΡΙΤ). 

Πρώτη ταινία που προβάλλεται στο πρόγραμμα της ΕΔΤ είναι η Κυρία Δήμαρχος του Μανθούλη. Ο Μανθούλης καταγγέλει την προβολή της ταινίας, διαθέτει ένα μεγάλο -και σπάνιο- μέρος του έργου του στην αυτοδιαχειριζόμενη ΕΡΤ κι εκδίδει ανακοίνωση που με το καυστικό του χιούμορ ρεζιλεύει την κυβέρνηση: «Ο Καψής, στα νιάτα του, μου ζητούσε ταινίες μου για ν’ ανοίξει σινε-κλαμπ. Αποφάσισε να το ξεκινήσει επιτέλους με την Κυρία Δήμαρχο. Στην ΕΔΤ, που ψευδίζει την ΕΡΤ. Η ταινία μου θα γίνει λοιπόν Κυδία Δήμαδχος... Μποδώ μόνο να ζητήσω δικαστικώς είκοσι χιλιάδες Ευδώ αποζημίωση για την δυσφήμηση που μου κάνει, με το να μεταδίδει την ταινία μου σε κατάπτυστο κανάλι. Γιατί όλοι οι Έλληνες, μόλις βγει στο κουτί η ταινία, θα φτύνουν την οθόνη τους…». 

Στέλιος Μιχαηλίδης


Ροβήρος Μανθούλης (1929-2022) 

Ένας μεγάλος Δημιουργός και υπέροχος Άνθρωπος. Τυχεροί όσοι τον γνωρίσαμε, γίναμε φίλοι και συνεργαστήκαμε, έστω για λίγο, μαζί του. Πολλά και πλούσια γράφτηκαν αυτές τις μέρες για τη ζωή και το έργο του που πάντα όμως θα μοιάζουν λίγα αν τον γνώρισες. Δεν θέλω κάτι να προσθέσω σ’ αυτά. 

Προτιμώ, παίρνοντας τη σκυτάλη από τη λιτή αλλά μεστή ανακοίνωση-αποχαιρετισμό, της Ένωσης Ελληνικού Ντοκιμαντέρ στο πρόσωπό του, να κινηθώ στο ίδιο κλίμα. Να παραθέσω αποσπάσματα από διαχρονικά κείμενά του (δημοσιεύτηκαν στο HUFFPOST), σχετικά με το ντοκιμαντέρ, σπουδαία παρακαταθήκη και κληρονομιά που πάντα θα μας συντροφεύουν και θα φωτίζουν το δρόμο μας. Ακόμα κι αν κάποια πράγματα μας ξενίζουν ή έχουμε δυσκολία να τα προσεγγίσουμε: 

Μοντάζ και μαγεία

Η μαγεία είναι μια κατασκευή. Όπως ένας αρχαίος ναός. Η κάθε κολώνα του είναι μια σύνθεση από κομμάτια. Αλλά επειδή η σύνθεση είναι επιτυχής, δεν βλέπουμε κομμάτια. Βλέπουμε κολώνες. Δεν βλέπουμε μοντάζ, βλέπουμε ναό. Το μοντάζ είναι οι ραφές. Και στις ταινίες δεν πρέπει να φαίνονται οι ραφές. …η ταινία δεν μπορεί να είναι φορτωμένη με σκηνοθετικά πυροτεχνήματα, γιατί θα είναι σαν να κλείνει το μάτι στο θεατή. Ο θεατής γίνεται καχύποπτος. Και χάνεται η μαγεία. Όταν φαίνονται οι ραφές.

Ο σκηνοθέτης πρέπει να παραμένει αθέατος. Σαν η ταινία να γυρίστηκε μόνη της. Αυτά τα σχόλια ισχύουν ιδιαίτερα για το ντοκιμαντέρ… και αν εξαιρέσουμε την απουσία ηθοποιών, υπάρχει μόνο μία διαφορά ανάμεσα στο ντοκιμαντέρ και στη φιξιόν. Είναι πολύ πιο δύσκολο να δημιουργήσεις μαγεία στο ντοκιμαντέρ από τη φιξιόν. Όπως είναι το ίδιο δύσκολο να φτιάξεις ένα ναό. Ο Παρθενώνας είναι ένα μαγικό ντοκιμαντέρ από μόνος του, έτσι δεν είναι;  

Αν ο Κινηματογράφος είναι ζωντανός το οφείλει στις σκιές του πάνω στον άσπρο τοίχο. Τόσο η μυθοπλασία όσο και το ντοκιμαντέρ. Η μόνη διαφορά είναι ότι αν στο ντοκιμαντέρ πεθάνει το άτομο στη σκηνή που γυρίζουμε, δεν μπορεί να αντικατασταθεί. Έτσι μπορούμε να ισχυριστούμε πως ένα ζωντανό ντοκιμαντέρ είναι το αντίδοτο του θανάτου.

Doc doc doc! Ποιός είναι;

Αυτή η φοβερή λέξη-κατασκευή «ντοκιμαντέρ» φταίει για όλα. Καμία ειδική σχέση δεν έχει με το τεκμήριο. Ένα ντοκιμαντέρ μπορεί να έχει για θέμα του την Ολυμπία του Μανέ, έτσι δεν είναι; Αλλά η Ολυμπία του Μανέ είναι ζωγραφική. Και η ζωγραφική είναι ζωντανή αλήθεια! Το κάδρο του πίνακα και ο μουσαμάς που τον υποδέχτηκε, αυτά ναι, είναι άψυχα τεκμήρια. Όλα τα σημαίνοντα είναι «τεκμήρια» και όλα τα σημαινόμενα μυθικές αλήθειες!

Η φιλοσοφία του Γκρίρσον για το σινεμά δεν διέφερε πολύ από την περιφρόνηση του Τζίγκα Βερτόφ για το «βίτσιο της μπουρζουαζίας» όπως ονόμαζε την κινηματογραφική φιξιόν.

«Σε μια εποχή που τα πιστεύω, οι ιδεολογίες και οι σκοποί στη ζωή έχουν υπονομευθεί -έλεγε ο Γκρίρσον και μάλιστα πριν από 90 χρόνια!- η πνευματική κούραση, αν δεν είναι η φιλοσοφική κούραση, επενεργεί σε μεγάλο βαθμό στην καθημερινή εμπειρία. Ο μεγιστάνας του Χόλιγουντ δεν κάνει τίποτα παραπάνω από το να εκμεταλλεύεται αυτήν την ευκαιρία. Είναι κι΄αυτός, λίγο ως πολύ, ένας «ντίλερ» ναρκωτικών. Όσο για την Τηλεόραση, είναι ένα είδος μασάζ για να σου φέρει ύπνο, ένα ακόμα ξεκουραστικό οικιακό εργαλείο. Ακριβώς το αντίθετο του φιλμ ντοκιμαντέρ -του οποίου ο ρόλος είναι να γίνει το σφυρί που θα σε ξυπνάει από τον κοινωνικό λήθαργο». 

«Η κινηματογραφική φιξιόν είναι το όπιο του λαού!» -φώναζε, απ’ τη μεριά του ο Τζίγκα Βερτόφ- «Κάτω τα σενάρια-παραμύθια των γραβατομένων! Ζήτω η ζωή όπως είναι!». 

Αθήνα 2 Μαΐου 2022

Σταύρος Ψυλλάκης, σκηνοθέτης