Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο τελευταίος ηγέτης της «Σοβιετικής Ένωσης», δεν ήταν το «σύμβολο της ελευθερίας» όπως λένε οι απολογητές της Δύσης που σπεύδουν τώρα να θυμίσουν τις «τεράστιες» υποτίθεται, διαφορές ανάμεσα στον «Γκόρμπι» και τον Βλαντιμίρ Πούτιν, τον «αιμοσταγή» «νέο τσάρο» της Ρωσίας. Ούτε ήταν ο «ηγέτης της αντεπανάστασης που ανέτρεψε τον σοσιαλισμό και παλινόρθωσε τον καπιταλισμό στη Ρωσία», όπως υποστηρίζει ο Ριζοσπάστης. Και βέβαια δεν ήταν ο ηγέτης που «προσπάθησε … να εμφυσήσει ζωή στον υπαρκτό σοσιαλισμό, συνενώνοντάς τον με τη δημοκρατία και τη διαφάνεια» όπως έγραψε ο Αλέξης Τσίπρας στην Αυγή. Ήταν ο τελευταίος διαχειριστής ενός καθεστώτος που είχε πάψει να είναι σοσιαλιστικό από τον καιρό του Στάλιν και είχε γίνει ένας κρατικός καπιταλισμός σε βαθιά κρίση. Για την διάλυση της ΕΣΣΔ ευθύνεται ο Γκορμπατσόφ τόσο όσο ευθύνονται και οι πυροσβέστες για τις πυρκαγιές που δεν καταφέρνουν να σβήσουν.
Η ΕΣΣΔ βρισκόταν ήδη σε θανάσιμη κρίση το 1985, όταν ο Γκορμπατσόφ εκλέχτηκε «Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης» (ΚΚΣΕ). Οι δυο άμεσοι προκάτοχοί του, ο Κονσταντίν Τσερνιένκο και ο Γιούρι Αντρόποφ είχαν, σημαδιακά, πεθάνει και οι δύο λίγους μόνο μήνες μετά την ανάληψη των καθηκόντων τους. Η οικονομία βρισκόταν σε κακό χάλι. «Φανταστείτε μια χώρα που πετάει στο διάστημα, εκτοξεύει Σπούτνικ, δημιουργεί ένα φοβερό αμυντικό σύστημα… αλλά δεν υπάρχει οδοντόπαστα, δεν υπάρχει σκόνη πλυσίματος, δεν υπάρχουν τα βασικά που είναι απαραίτητα για τη ζωή», έλεγε πολλά χρόνια αργότερα σε μια συνέντευξή του ο ίδιος ο Γκορμπατσόφ.
Παρά τη ρητορική του Γκορμπατσόφ, για την ηγεσία του ΚΚΣΕ το πραγματικό πρόβλημα δεν ήταν ούτε η φτώχεια, ούτε οι ελλείψεις, ούτε τα προβλήματα του απλού κόσμου. Το πραγματικό πρόβλημα ήταν ότι ακόμα και το πάλαι ποτέ «φοβερό αμυντικό σύστημα» είχε και αυτό αρχίσει να καταρρέει. Το 1979 ο «Κόκκινος Στρατός» είχε εισβάλλει στο Αφγανιστάν για να αποκαταστήσει τη φιλορωσική πτέρυγα «Παρτσάμ» του Λαϊκού Δημοκρατικού Κόμματος στην εξουσία. Η εισβολή, όμως, εξελίχθηκε σε έναν εφιάλτη για το Κρεμλίνο. Το 1985, όταν ο Γκορμπατσόφ ανέβηκε στην εξουσία, ήταν πλέον πασιφανές ότι η Ρωσία ζούσε το δικό της Βιετνάμ – είχε εμπλακεί σε έναν πόλεμο με έναν από τους πιο φτωχούς λαούς του κόσμου τον οποίο δεν μπορούσε με τίποτα να κερδίσει.
Στο μεταξύ ο Ψυχρός Πόλεμος -που είχε ξεκινήσει τρία μόνο χρόνια μετά την νίκη των «Συμμάχων» (ΗΠΑ, Ρωσία, Βρετανία) στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο- βρισκόταν στο απόγειό του: τον Μάρτιο του 1983 ο πρόεδρος Ρέιγκαν είχε ανακοινώσει ένα νέο «αμυντικό δόγμα» που έμεινε στην ιστορία με το όνομα «ο πόλεμος των άστρων» με έναν προϋπολογισμό δεκάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων – ένα κολοσσιαίο ποσό ακόμα και για τις ΗΠΑ την εποχή εκείνη.
Οι ΗΠΑ θα έθεταν, σύμφωνα με τα οράματα του Ρέιγκαν, σε τροχιά έναν πολεμικό διαστημικό σταθμό εξοπλισμένο με ακτίνες λέιζερ και άλλα φουτουριστικά (για την εποχή) όπλα που θα ήταν σε θέση (υποτίθεται) να καταρρίψουν στον αέρα οποιονδήποτε ρωσικό πυρηνικό πύραυλο πριν αυτός χτυπήσει την Αμερική. Το νέο δόγμα δεν είχε τίποτα το αμυντικό: με την ασπίδα του «πολέμου των άστρων» οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να πλήξουν πλέον την Ρωσία με πυρηνικά χωρίς να κινδυνεύουν να αφανιστούν από τα ρωσικά πυρηνικά. Από «στρατηγικοί» οι αμερικανικοί βαλιστικοί πύραυλοι θα γίνονταν «ταχτικοί».
Αναταραχή
Ο «διαστημικός σταθμός» δεν φτιάχτηκε ποτέ. Ούτε μπορούσε να φτιαχτεί με το επίπεδο της τότε τεχνολογίας. Παρόλα αυτά το «νέο δόγμα» προκάλεσε αναταραχή στη Μόσχα. Οι στρατιωτικές δαπάνες εκτοξεύθηκαν στα ουράνια. Οι ελλείψεις, η φτώχεια και η δυστυχία πολλαπλασιάστηκαν. Αλλά παρόλες τις «θυσίες» η Ρωσία ήταν σαφές ότι δεν θα μπορούσε να αντέξει τις πιέσεις του Ψυχρού Πολέμου χωρίς μια «επανάσταση» στην οικονομία. Ο Αντρόποφ προσπάθησε να αυξήσει την παραγωγικότητα της εργασίας με τις μεθόδους που ήξερε -την KGB, τους χαφιέδες και την τρομοκρατία. Χωρίς αποτέλεσμα.
Ο Γκορμπατσόφ προσπάθησε να αντιμετωπίσει την κρίση με μια επίθεση σε όλα τα μέτωπα: αναβίωσε τις συνομιλίες για την ειρήνη και τον αφοπλισμό, εισήγαγε στη ρωσική οικονομία τις «μοντέρνες» τότε συνταγές της «ελεύθερης αγοράς» και του νεοφιλελευθερισμού και προσπάθησε να κερδίσει τους πληθυσμούς στην πλευρά του και να αντιπαλέψει τις αντιστάσεις της σκληροπυρηνικής πτέρυγας της ηγεσίας με ένα πρόγραμμα δημοκρατικών ανοιγμάτων -την «γκλασνόστ» και την «περεστρόικα». Το σχέδιό του, όμως, γύρισε πολύ γρήγορα μπούμερανγκ: οι εργάτες άρπαξαν αμέσως την ευκαιρία που τους προσέφεραν τα δημοκρατικά ανοίγματα και η αποδιοργάνωση της γραφειοκρατίας για να προωθήσουν τα δικά τους αιτήματα, να διεκδικήσουν αυξήσεις, καλύτερες συνθήκες δουλειάς και ζωής και περισσότερες ελευθερίες. Οι καταπιεσμένες εθνότητες -γιατί η Ρωσία του Στάλιν είχε ξαναγίνει η «φυλακή των λαών» (ανατρέποντας τις κατακτήσεις της Οκτωβριανής επανάστασης)- ξεσηκώθηκαν. Οι εργάτες απεργούσαν και μαζικές διαδηλώσεις άρχισαν να κατακλύζουν τις μεγάλες πόλεις της ΕΣΣΔ.
Μαζί με τις εθνότητες άρχισαν να εξεγείρονται και οι λαοί της Ανατολικής Ευρώπης -της Ανατολικής Γερμανίας, της Ουγγαρίας, της Πολωνίας, της Τσεχοσλοβακίας, του «Συμφώνου της Βαρσοβίας». Το 1956 τα ρωσικά τανκς είχαν πνίξει στο αίμα την επανάσταση στην Ουγγαρία. Το 1968 είχαν σταματήσει βίαια την «Άνοιξη της Πράγας».
Το 1989 ξεσηκώθηκε η Ανατολική Γερμανία. Το μισητό τείχος του Βερολίνου γκρεμίστηκε, ανοίγοντας τον δρόμο για την επανένωση των δυο Γερμανιών. Η Ρωσία αυτή τη φορά δεν έστειλε τα τανκς. Τα αφιερώματα των φιλοδυτικών εφημερίδων αποδίδουν αυτή την αυτοσυγκράτηση στον Γκορμπατσόφ και τα υψηλά του ιδανικά. «Το πιο σημαντικό», γράφει η εφημερίδα Financial Times, «αυτή η ιδέα του Γκορμπατσόφ για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια επεκτεινόταν και έξω από τα σύνορα της Ρωσίας. Η πιο σημαντική, σύμφωνη με τις αρχές του, απόφαση που πήρε ήταν να μη στείλε τα σοβιετικά τανκς στην Πολωνία, την Ουγγαρία ή την Ανατολική Γερμανία όταν αυτές ξεσηκώθηκαν».
Η αλήθεια είναι ότι η Ρωσία δεν ήταν πια σε θέση να «αποκαταστήσει την τάξη» το 1989 όπως το 1956 ή το 1968. Με την εξέγερση να σιγοβράζει μέσα σε όλη τη Ρωσία ήταν αδύνατο να διατάξει τον στρατό να καταπνίξει μια εξέγερση σε οποιοδήποτε σημείο χωρίς να διακινδυνεύσει μια ανοιχτή ανταρσία.
Εξέγερση
Αλλά ούτε η αυτοσυγκράτηση βοήθησε. Η Σοβιετική Ένωση δεν διαλύθηκε ούτε από τα λέιζερ του Ρέιγκαν ούτε από τα τανκς της Δύσης: έπεσε από την εξέγερση των ίδιων των λαών της. Και αυτό είναι κάτι που σκόπιμα ξεχνάνε όλοι αυτοί που υποστηρίζουν ότι ο Γκορμπατσόφ «παλινόρθωσε» τον καπιταλισμό στη Ρωσία. Η Ρωσία είχε πάψει να έχει οποιαδήποτε σχέση με τον σοσιαλισμό πολλές δεκαετίες πριν, από την εποχή της σταλινικής αντεπανάστασης που ξήλωσε όλες τις κατακτήσεις του Οκτώβρη και έστειλε τους στενούς συνεργάτες του Λένιν στο απόσπασμα.
Η Σοβιετική Ένωση του Στάλιν, του Μπρέζνιεφ, του Αντρόποφ, του Τσερνιένκο και του Γκορμπατσόφ δεν ήταν σοσιαλιστική: κρατικός καπιταλισμός ήταν. Ένα σύστημα κατ’ εικόνα και ομοίωση της Δύσης, με τη μόνη διαφορά ότι στο τιμόνι δεν είχε μια «ιδιωτική» άρχουσα τάξη αλλά μια «συλλογική» γραφειοκρατία οργανωμένη με κέντρο το κράτος.
Η ίδια η ιστορία της κατάρρευσης του 1989 είναι αποκαλυπτική: έπεσε από μια εξέγερση των φτωχών και των καταπιεσμένων, των εργατών, του «ιστορικού νεκροθάφτη» του καπιταλισμού όπως ονόμαζε την εργατική τάξη ο Μαρξ. Και έπεσε ύστερα από μια συνολική κρίση που είχε την αφετηρία της στην οικονομία – που είναι, όπως και πάλι έλεγε ο Μαρξ, καταδικασμένη να πέφτει ξανά και ξανά σε κρίσεις στον καπιταλισμό.
Τον Οκτώβρη του 1957, η Ρωσία έστειλε τον Σπούτνικ 1, τον πρώτο τεχνητό δορυφόρο σε τροχιά γύρω από τη γη. Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο Γιούρι Γκαγκάριν, έγινε ο πρώτος άνθρωπος που πέταξε στο διάστημα. Η ΕΣΣΔ έμοιαζε «να φτάνει και να ξεπερνάει» τους καπιταλισμούς της Δύσης. Αλλά αυτός ο ανταγωνισμός γινόταν στο γήπεδο και με τους όρους του καπιταλισμού: προτεραιότητα στην πολεμική βιομηχανία και όχι στις ανάγκες των εργατών. Ήδη από το 1960, ο τότε πρωθυπουργός είχε ανακηρύξει το ποσοστό κέρδους σαν το ανώτερο κριτήριο για τις κρατικές επιχειρήσεις της ΕΣΣΔ. Στη δεκαετία του 1980 φάνηκε ανάγλυφα που οδηγούν αυτά. Κρίση οικονομική, λαϊκή αγανάκτηση που ο μεταρρυθμιστής Γκορμπατσώφ δεν μπόρεσε να σταματήσει.