Στις 14 Μαρτίου συμπληρώθηκαν 140 χρόνια από τον θάνατο, το 1883, του Καρλ Μαρξ. Φέτος στην επέτειο, τα ΜΜΕ και οι συνήθως λαλίστατοι επικριτές του βουβάθηκαν. Ποιος μπορεί σήμερα, την εποχή της επιστροφής του στασιμοπληθωρισμού και της κατάρρευσης μεγάλων τραπεζών σαν την Silicon Valey Bank και τη Credit Suisse να υποστηρίξει στα σοβαρά ότι ο Μαρξ έπεσε έξω στην πρόβλεψή του ότι ο καπιταλισμός είναι με μαθηματική ακρίβεια καταδικασμένος να βυθίζεται, ξανά και ξανά σε τρομαχτικές οικονομικές κρίσεις; Και ποιος μπορεί στα σοβαρά να αμφισβητήσει την ανάλυσή του για την «συγκέντρωση και την συγκεντροποίηση» του κεφάλαιου όταν το πλουσιότερο 1% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει σήμερα το 48% του παγκόσμιου πλούτου ενώ το φτωχότερο 53% μόνο το 1,1%; Ποιος μπορεί να παραβλέψει το «φάντασμα της εξέγερσης» που «πλανιέται πάνω από την Ευρώπη» (και τον κόσμο ολόκληρο) όταν εκατοντάδες χιλιάδες διαδηλωτές πλημμυρίζουν τους δρόμους του Παρισιού, του Λονδίνου και της Αθήνας;

Οι άνθρωποι κάνουν την ιστορία

Ο Μαρξ ούτε ήταν, ούτε ισχυρίστηκε ποτέ ότι ήταν προφήτης. Την ιστορία, έγραφε, την κάνουν οι ίδιοι οι άνθρωποι – αν και σε συνθήκες που οι ίδιοι δεν έχουν επιλέξει. Ο καπιταλισμός δεν θα δώσει αναπόφευκτα τη θέση του στον σοσιαλισμό. Όλη η μέχρι τώρα ανθρώπινη ιστορία, γράφει η πρώτη-πρώτη παράγραφος του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, είναι η ιστορία ταξικών αγώνων. «Ελεύθερος και δούλος, πατρίκιος και πληβείος, βαρόνος και δουλοπάροικος, μάστορας και κάλφας, με δυο λόγια καταπιεστής και καταπιεζόμενος, βρίσκονταν σε συνεχή αντίθεση μεταξύ τους, σ’ έναν αδιάκοπο πόλεμο, άλλοτε κρυφό, άλλοτε φανερό, που κάθε φορά τελείωνε ή με τον επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας ή με την κοινή καταστροφή όλων των αντιμαχόμενων τάξεων». Ο Σπάρτακος δεν κατάφερε να ανατρέψει τη δουλοκτητική κοινωνία, η περίοδος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δεν έκλεισε με τον «επαναστατικό μετασχηματισμό» της αλλά με την εξαφάνιση του πολιτισμού για αιώνες από την Ευρώπη.  

Η ιστορία αλλάζει με επαναστάσεις αλλά δεν είναι η επανάσταση πάντα στην ημερήσια διάταξη. Οι εκμεταλλευτές και οι εκμεταλλευόμενοι μπορεί να βρίσκονται σε έναν διαρκή ανταγωνισμό για την μοιρασιά του προϊόντος. Αλλά αυτή η σύγκρουση είναι κατά κανόνα «κρυφή». Μόνο όταν φαίνεται στον ορίζοντα η δυνατότητα του «επαναστατικού μετασχηματισμού» της κοινωνίας παίρνει αυτή η σύγκρουση τις διαστάσεις μιας ανοιχτής επανάστασης. Οι αγρότες - δουλοπάροικοι στασίαζαν συνεχώς ενάντια στους ευγενείς στην μεσαιωνική κεντρική Ευρώπη. Αλλά χρειάστηκε να φτάσουμε στη Γαλλία του 1789 για να καταφέρουν να γκρεμίσουν τα Τείχη της Βαστίλης και να στείλουν τους βασιλιάδες και τους επισκόπους στην γκιλοτίνα. 

Αυτό που άνοιξε την περίοδο της επανάστασης ήταν η εμφάνιση στο προσκήνιο μιας νέας «υποψήφιας άρχουσας τάξης», των αστών, που υποσχόταν να απελευθερώσει την κοινωνία ολόκληρη από την καθυστέρηση, την ακαμψία και την σήψη της παλιάς. Ο Μαρξ έχει περιγράψει με πολύ γλαφυρά λόγια στην «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας» και στην «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» τη θεωρία του για την ιστορία. Ο τρόπος που είναι οργανωμένη κάθε φορά η παραγωγή και η κοινωνία είναι συμβατή μόνο με ένα αντίστοιχο επίπεδο ανάπτυξης της τεχνολογίας και της ανθρώπινης ικανότητας. «Ο χειρόμυλος σου δίνει μια κοινωνία με τον φεουδάρχη, ο ατμόμυλος μια κοινωνία με τον βιομηχανικό καπιταλιστή». Όσο γερνάνε οι ταξικές κοινωνίες τόσο έρχονται σε μεγαλύτερη αντίθεση με τις «υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας». Στην προσπάθειά τους να γαντζωθούν στην εξουσία οι άρχουσες τάξεις γίνονται εμπόδιο στην ανάπτυξη της ανθρώπινης ικανότητας και της τεχνολογίας. «Από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων μεταμορφώνονται σε φραγμούς τους». Ο φεουδάρχης δεν καταπολεμάει μόνο τους αγρότες που εξεγείρονται. Στρέφεται και ενάντια στον ατμόμυλο που υπονομεύει τα προνόμιά του. «Τότε» γράφει ο Μαρξ, «αρχίζει η εποχή της κοινωνικής επανάστασης».

Οι καπιταλιστές ισχυρίζονται ότι είναι οι αντιπρόσωποι της τεχνολογικής προόδου πάνω στη γη. Ποιος έφερε τον ηλεκτρισμό, το ίντερνετ, την τεχνική νοημοσύνη; Στην πραγματικότητα, όμως, δεν είναι παρά οι αντιπρόσωποι της καταστροφής: οι αντιπρόσωποι της πυρηνικής  βόμβας, της κλιματικής αλλαγής και των πανδημιών. Η Ρώσικη Επανάσταση του 1917 ήταν, παρά την ήττα και την συντριβή της από την σταλινική αντεπανάσταση, το πρώτο επεισόδιο στην «εποχή της κοινωνικής επανάστασης» ενάντια στον καπιταλισμό που έχει αρχίσει περίπου πριν από έναν αιώνα. 

Εκμετάλλευση

Ακόμα και οι πιο σκληροί επικριτές του επαναστάτη Μαρξ αναγκάζονται συχνά να παραδεχτούν ότι ήταν ένας από τους σημαντικότερους οικονομολόγους όλων των εποχών. Ήταν – αλλά όχι για τους λόγους που αυτοί συνήθως επικαλούνται. Τα αγαπημένα τους τσιτάτα είναι αυτά στα οποία ο Μαρξ μιλάει για τον «δυναμισμό» -την κατακτητική μανία δηλαδή- της καπιταλιστικής οικονομίας. Ο Μαρξ ήταν ο πρώτος οικονομολόγος που προέβλεψε την παγκοσμιοποίηση, γράφουν –ξεχνώντας φυσικά ότι η «παγκοσμιοποίηση» δεν είναι παρά ένα συνώνυμο της αποικιοκρατίας, του ιμπεριαλισμού και του πολέμου. Το γερμανικό περιοδικό Der Spiegel έβαλε πριν από μερικούς μήνες τον Μαρξ στο εξώφυλλό του. Ο Μαρξ, έγραφε, είναι επίκαιρος σήμερα γιατί προέβλεψε την οικολογική καταστροφή. Αλλά το συμπέρασμα του περιοδικού ήταν αντιδιαμετρικά αντίθετο από αυτά που έλεγε ο Μαρξ: αυτό που χρειάζεται, έγραφε, είναι να μεταρρυθμιστεί ο καπιταλισμός –κάτω από την ηγεσία των ίδιων των αστών που σπέρνουν την οικολογική καταστροφή. 

Ο Μαρξ έχει μιλήσει για όλα αυτά. Αλλά ταυτόχρονα έχει αφιερώσει ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της δουλειάς του για να δείξει ότι ο καπιταλισμός είναι ένα εκμεταλλευτικό σύστημα, για να δείξει ότι η πηγή του πλούτου της σημερινής κοινωνίας είναι η κλεμμένη εργασία των εργατών. Στα παλαιότερα ταξικά συστήματα, εξηγεί ο Μαρξ, η εκμετάλλευση ήταν φανερή «δια γυμνού οφθαλμού». Οι δούλοι έσκαβαν στα ορυχεία αργύρου της Αρχαίας Ελλάδας κάτω από τη μόνιμη απειλή του σπαθιού. Οι δουλοπάροικοι όχι μόνο καλλιεργούσαν αλλά ανήκαν κιόλας κυριολεκτικά στο χωράφι του γαιοκτήμονα –το οποίο δεν μπορούσαν να εγκαταλείψουν. Στον καπιταλισμό, αντίθετα, οι εργάτες είναι ελεύθεροι να διαλέξουν όποιο αφεντικό θέλουν. Η δουλειά δεν είναι καταναγκαστική: αν κάποιος δεν θέλει να δουλέψει για κανένα αφεντικό είναι ελεύθερος να το κάνει. Τυπικά, όμως, μόνο, όπως εξηγούσε ο Μαρξ. Γιατί στον καπιταλισμό οι εργάτες δεν έχουν απελευθερωθεί μόνο από τις αλυσίδες της δουλοπαροικίας αλλά έχουν «απελευθερωθεί» ακόμα και από τα μέσα παραγωγής –που έχουν γίνει όλα ιδιοκτησία των καπιταλιστών πλέον. Με άλλα λόγια οι εργάτες είναι αναγκασμένοι να δουλεύουν για κάποιο αφεντικό γιατί διαφορετικά δεν έχουν τρόπο να επιβιώσουν αφού τα μέσα (πρώτες ύλες, εργαλεία, τεχνολογία κλπ) που χρειάζονται για να παράγουν βρίσκονται στα χέρια των αφεντικών.

Οι καπιταλιστές έχουν το θράσος, παρόλα αυτά, να υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχει εκμετάλλευση: ο εργάτης, λένε, ανταλλάσσει ελεύθερα την εργασία του μιας ημέρας με το μεροκάματο. Η ανταλλαγή είναι τίμια –το τίμημα διαμορφώνεται «ορθά» με βάση τους νόμους της προσφοράς και της ζήτησης της αγοράς. Η υποκρισία βγάζει κυριολεκτικά μάτια. Αν οι εργάτες αμείβονταν πραγματικά ανάλογα με την εργασία τους τότε πως γίνονται όλο και πιο πλούσιοι οι καπιταλιστές; Από που βγαίνει το κέρδος; Η ανταλλαγή, έλεγε ο Μαρξ, είναι άνιση γιατί στην πραγματικότητα οι εργάτες δεν ανταλλάσσουν την εργασία τους αλλά την «εργατική τους δύναμη» με το μεροκάματο. Και η «εργατική δύναμη» είναι η ικανότητα των ανθρώπων να εργάζονται και να μετασχηματίζουν τον κόσμο γύρω τους με την εργασίας τους –είναι αυτό που κάνει τον άνθρωπο άνθρωπο, αυτό που ξεχωρίζει το είδος μας από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο. Η πραγματική αξία της «εργατικής δύναμης» είναι ανυπολόγιστη. Η αγορά, όμως, δεν δυσκολεύεται καθόλου να την αποτιμήσει –όσο χρειάζεται ένας εργάτης για να επιβιώσει και να μπορεί να πάει ξανά την άλλη μέρα στη δουλειά. 

Οι εργάτες είναι στον καπιταλισμό ό,τι ήταν και οι δούλοι στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και ο «όχλος» στην Γαλλία του 1789: οι φτωχοί και οι κατατρεγμένοι, «της γης οι κολασμένοι». Αλλά ταυτόχρονα, όμως, έχει και ένα μοναδικό ιστορικό προνόμιο: είναι και η τάξη που μπορεί όχι μόνο να ανατρέψει τον καπιταλισμό αλλά να δώσει και ένα οριστικό τέλος στην εποχή των ταξικών κοινωνιών. Να πάρει την εξουσία όχι για τον εαυτό της, όπως έκαναν οι αστοί μετά το 1789, αλλά για το σύνολο της ανθρωπότητας. 

Η επανάσταση είναι σήμερα όσο ποτέ άλλοτε στην ημερήσια διάταξη. Στο χέρι μας είναι να παλέψουμε για να νικήσει. «Το μόνο που έχουμε να χάσουμε», όπως γράφει το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, «είναι τις αλυσίδες μας. Αλλά έχουμε να κερδίσουμε έναν κόσμο ολόκληρο».

Διαβάστε επίσης