Καταπίεση και απελευθέρωση
Οι ρίζες του σεξισμού

Νομική 26/3 Από αριστερά: Κατερίνα Θωίδου, Ζαννέτα Λυσικάτου, Σταυρούλα Πανίδου

Οι αιτίες της καταπίεσης των γυναικών και των ΛΟΑΤΚΙ+ είναι μια μεγάλη συζήτηση μέσα στο κίνημα και την Αριστερά. Στο μονοήμερο εκδηλώσεων «Καταπίεση και Απελευθέρωση» που οργάνωσε το ΣΕΚ στη Νομική Αθήνας την Κυριακή 26 Μάρτη, υπήρχε η συζήτηση «Οι ρίζες της σεξισμού – Πατριαρχία ή Καπιταλισμός» με ομιλήτριες την Κατερίνα Θωίδου, δημοτική σύμβουλο Νίκαιας-Ρέντη και τη Σταυρούλα Πανίδου, εκπαιδευτικό, μέλη της Κίνησης για την Απεργιακή 8 Μάρτη. Τα κείμενα που ακολουθούν είναι βασισμένα στις εισηγήσεις τους.


 

Κατερίνα Θωίδου

Το νέο ορμητικό κίνημα γυναικών που ξεσηκώνεται σε όλο τον πλανήτη ενάντια στις διακρίσεις και όλες τις σεξιστικές επιθέσεις έχει αναζητήσεις για τις ρίζες της γυναικείας καταπίεσης. Φταίει, μήπως, η ανθρώπινη φύση, τα γονίδια, κάποιες προαιώνιες διαφορές ανάμεσα στα δυο φύλα; Τέτοιες απόψεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι δεν μπορεί να υπάρξει μια κοινωνία πραγματικής ισότητας και ελευθερίας χωρίς καταπίεση.

Η θεωρία του Μαρξισμού έχει κατηγορηθεί ότι είναι μόνο μια οικονομική θεωρία, όμως έχει να μας δώσει πολύτιμες απαντήσεις στο ζήτημα από που προέρχεται η γυναικεία καταπίεση. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς μας άφησαν μια πολύτιμη κληρονομιά πάνω στο ζήτημα της εξέλιξης του ανθρώπου και της κοινωνίας και αυτή είναι η θεωρία του Ιστορικού Υλισμού. Η δομή της κοινωνίας, υποστηρίζει αυτή η θεωρία, μεταβάλλεται όσο αλλάζει ο τρόπος παραγωγής των μέσων επιβίωσης και όσο αλλάζει ο τρόπος παραγωγής αλλάζει και ο τρόπος αναπαραγωγής της ζωής.

Το βιβλίο του Ένγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» είναι ένα βασικό εργαλείο αυτής της ανάλυσης. Ο Ένγκελς μελέτησε την ιστορία της θέσης της γυναίκας από την πρωτόγονη κοινωνία μέχρι τον καπιταλισμό, με βάση τα ανθρωπολογικά δεδομένα που είχε στη διάθεσή του. Το βασικό συμπέρασμά του ήταν ότι στις πρωτόγονες κοινωνίες, δηλαδή στο 90% της ύπαρξης της ανθρώπινης κοινωνίας, επικρατούσαν συνθήκες ισότητας ανάμεσα στον άντρα και τη γυναίκα. Υπήρχε καταμερισμός εργασίας αλλά δεν υπήρχε ανισότητα όπως δεν υπήρχε ατομική ιδιοκτησία και ταξικές διαιρέσεις. Υπήρχαν, όχι βέβαια ταυτόχρονα και όχι με τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά, ομαδικοί γάμοι, τα παιδιά ανήκαν σε όλους, η ανατροφή τους ήταν υπόθεση της ομάδας, η καταγωγή τους καθορίζονταν από τη μητέρα. Υπήρχε ένα σύστημα μητρικού δικαιώματος.

Η εξέλιξη του τρόπου παραγωγής με την ανακάλυψη των εργαλείων έφερε ανατροπές και στη διαμόρφωση της κοινωνίας. Με την ανακάλυψη του αρότρου, ξεκίνησε η περίοδος της Γεωργίας, δηλαδή της συστηματικής καλλιέργειας της γης. Αυτή η διαδικασία με τη σειρά της έφερε αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Έτσι από τη μια αρχίζει να δημιουργείται ένα πλεόνασμα που δεν καταναλώνεται και από την άλλη αυξάνεται η πίεση για περισσότερες γεννήσεις γιατί υπήρχε ανάγκη για περισσότερους καλλιεργητές.

Το πλεόνασμα που δημιουργείται ανοίγει το δρόμο στην εμφάνιση ενός κοινωνικού στρώματος που αρχίζει να ζει από την ιδιοποίηση του πλεονάσματος και την εκμετάλλευση των παραγωγών του. Δηλαδή έχουμε την εμφάνιση της Ταξικής Κοινωνίας. Αυτό το κοινωνικό στρώμα είχε ανάγκη να γνωρίζει τους κληρονόμους του. Έτσι καταργήθηκε το μητρικό δικαίωμα. Η οικογένεια άρχισε να γίνεται μονογαμική και η γυναίκα έπρεπε να ανήκει σε έναν άντρα και η σεξουαλικότητά της να καθορίζεται από αυτό τον σκοπό. Αυτή τη διαδικασία, που δεν γίνεται χωρίς συγκρούσεις, ο Ένγκελς την ονομάζει «ιστορική ήττα του γυναικείου φύλου».  

Στην Αθηναϊκή Δημοκρατία, όπου το πλεόνασμα το εξασφάλιζε η εργασία των δούλων, που ήταν οι αιχμάλωτοι πολέμου, ελεύθεροι πολίτες ήταν μόνο οι άντρες που μπορούσαν να είναι πολεμιστές και οι γυναίκες ήταν κομμάτι του σπιτιού. Στη Φεουδαρχία η κυρίαρχη τάξη στηριζόταν στην εκμετάλλευση των αγροτών. Η οικογένεια ήταν παραγωγική μονάδα που παρήγαγε το πλεόνασμα και όλα τα απαραίτητα για την αναπαραγωγή. Οι γυναίκες ήταν όργανα τεκνοποίησης και υποδουλωμένες στον άντρα πατριάρχη.

Η γυναικεία καταπίεση, λοιπόν,  είναι προϊόν συγκεκριμένων ιστορικών εξελίξεων και επομένως μπορεί να εξαλειφθεί με την περαιτέρω κοινωνική εξέλιξη. Αυτή η εξέλιξη μέσα στον καπιταλισμό διαμορφώνεται μέσα από την ταξική πάλη. Ο καπιταλισμός αναγκάστηκε να βγάλει τις γυναίκες στην παραγωγή με αποτέλεσμα να αποτελούν το μισό της εργατικής τάξης. Είναι μια τεράστια δύναμη, που ανοίγει το δρόμο για να τσακίσουμε την καταπίεση. Το παράδειγμα της Ρώσικης Επανάστασης δείχνει το τρόπο για να φτάσουμε στην απελευθέρωση των γυναικών και όλων των καταπιεσμένων.


Σταυρούλα Πανίδου

Ο σεξισμός είναι ταξικό ζήτημα. Η καταπίεση των γυναικών δεν υπήρχε από πάντα, αντίθετα στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος ύπαρξης της ανθρωπότητας κατά το οποίο οι κοινωνίες ήταν αταξικές, οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους ήταν σχέσεις συνεργασίας και όχι καταπίεσης. Αλλά και από τη γέννηση της ταξικής κοινωνίας, η μορφή της οικογένειας άλλαζε, καθώς πάντοτε η αναπαραγωγή εξαρτιόταν από τις σχέσεις που επικρατούσαν στην ίδια την παραγωγή.

Το ίδιο ισχύει στον καπιταλισμό. Η μορφή της πυρηνικής οικογένειας που έχουμε σήμερα είναι πρόσφατο δημιούργημα, έχει ζωή λιγότερο από διακόσια χρόνια. Στο πατριαρχικό νοικοκυριό που επικρατούσε επί φεουδαρχίας η παραγωγή και η αναπαραγωγή γινόταν στον ίδιο χώρο. Ο καπιταλισμός διέλυσε συθέμελα αυτό το μοντέλο και μετέτρεψε άντρες, γυναίκες και παιδιά σε ελεύθερους εργάτες, οι οποίοι ήρθαν στις πόλεις ανέστιοι, δούλευαν από το πρωί μέχρι το βράδυ και κοιμούνταν όλοι μαζί σε ξενώνες και ιδρύματα σε άθλιες συνθήκες.

Στην πρώτη φάση αυτό ήταν εξαιρετικά προσοδοφόρο για τους καπιταλιστές, όμως δεν εξασφάλιζε την αναπαραγωγή της εργατικής τάξης. Ούτε βιολογικά ούτε με το να έχει τους στοιχειώδεις κανόνες υγιεινής, διατροφής κλπ. Έπρεπε λοιπόν να δημιουργηθούν οι όροι αναπαραγωγής της εργατικής τάξης. Η πυρηνική οικογένεια υπηρετούσε αυτό το στόχο, ανήκει δηλαδή σε εκείνους τους θεσμούς που οικοδομεί η άρχουσα τάξη για να μπορεί να εξασφαλίζει την εκμετάλλευση.

Η νέα αυτή οικογένεια υπαγορεύει ότι η γυναίκα θα είναι στο σπίτι και ο άντρας θα κερδίζει ένα μισθό που θα την συντηρεί. Πρακτικά δεν έγινε ποτέ έτσι, η γυναίκα ήταν πάντα σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό κομμάτι της παραγωγής. Όμως το βάρος της αναπαραγωγής πέρασε μέσα στην οικογένεια και συγκεκριμένα πάνω στη γυναίκα. Κι αυτό, δηλαδή ότι «το βασίλειο της γυναίκας είναι το σπίτι», έπρεπε να γίνει κοινωνικά αποδεκτό. Πέρασαν πλειάδα νόμων για να το επιβάλλουν. Νόμος για την έκτρωση, για την ομοφυλοφιλία, αποκλεισμός των γυναικών από τη δημόσια σφαίρα. Και ιδεολογικά με αναβίωση παλιών ιδεών αλλά και δημιουργία νέων για τη φύση και το ρόλο των γυναικών.

Με αυτό τον τρόπο η κυρίαρχη τάξη ιδιωτικοποιεί την αναπαραγωγή και γλυτώνει από το να δώσει πόρους γι' αυτήν. Την ίδια στιγμή ο θεσμός της οικογένειας λειτουργεί σαν ο φορέας συνολικά της ιδεολογίας του καπιταλισμού. Εκεί που από το πρώτο μας το γάλα μαθαίνουμε ότι ο ανταγωνισμός είναι στη φύση του ανθρώπου και ο μοναδικός τρόπος λειτουργίας της κοινωνίας.

Προφανώς έχουν υπάρξει αλλαγές από τότε. Ένα μεγάλο κομμάτι της αναπαραγωγής είναι δημόσιο, όπως η παιδεία, η υγεία, αποτέλεσμα τόσο των αναγκών του καπιταλισμού που θέλει τις γυναίκες στην παραγωγή, όσο και κινηματικών διεκδικήσεων και κατακτήσεων. Όμως ο πυρήνας της ιδιωτικοποιημένης αναπαραγωγής παραμένει.

Από την σεξιστική καταπίεση δεν ωφελούνται γενικά «οι άντρες», αλλά η άρχουσα τάξη. Ο σεξισμός είναι ταξικό ζήτημα και παλεύεται από την εργατική τάξη. Είναι μια μάχη που έχει κατακτήσεις αλλά και πισωγυρίσματα, γιατί ο καπιταλισμός ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης προσπαθεί να πάρει πίσω όσα έχουμε κερδίσει. Αυτό απαντά και στο ερώτημα αν αρκούν οι μεταρρυθμίσεις ή αν αυτό το σύστημα πρέπει να ανατραπεί. Στην πραγματικότητα, παλεύοντας για μεταρρυθμίσεις, ανοίγουμε την προοπτική για μια κοινωνία που δεν θα υπάρχει εκμετάλλευση και άρα και οι όροι για να υπάρχει καταπίεση.