Ο τρόπος που μαθαίνουμε για την Αρχαιότητα -και την ιστορία γενικότερα- από το σχολείο, τα ΜΜΕ κλπ, έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά. Το ένα είναι ο εθνικισμός. Από την αφήγηση τύπου «οι αρχαίοι μας πρόγονοι έφτιαξαν τη Δημοκρατία, τη Φιλοσοφία, τον Παρθενώνα σε σύγκρουση με Πέρσες κι άλλους λαούς που δεν καταλάβαιναν από αυτά», μέχρι πιο αστείες παραλλαγές «όταν οι πρόγονοί μας χτίζανε παρθενώνες οι άλλοι τρώγανε βελανίδια» κι άλλα τέτοια. Το άλλο είναι η ιστορία από τα πάνω. Ότι η ιστορία γράφτηκε από τους μεγάλους άντρες. Τον Περικλή, τον Μέγα Αλέξανδρο, τον Πλάτωνα κλπ. Στην εισήγησή μου θέλω να βάλω δυο άλλα πράγματα.
Το πρώτο είναι ότι η προγονοπληξία κι ο εθνικισμός είναι καταστροφικά εργαλεία άμα προσπαθήσει με αυτά να καταλάβει κάποιος την Αρχαιότητα και τη διαπολιτισμική της ιστορία. Το δεύτερο είναι η ιστορία από τα κάτω. Τι ρόλο έπαιξαν οι κατώτερες τάξεις στην ιστορική εξέλιξη των αρχαίων χρόνων.
Ξεκινώντας από το πρώτο, ζούμε σε κοινωνίες παγκοσμιοποιημένες. Πόλεις όπως η Αθήνα είναι πολυεθνικές και πολυπολιτισμικές. Φιλοξενούν ανθρώπους από όλα τα μέρη του κόσμου, καταναλώνουμε προϊόντα που έχουν παραχθεί στην Κίνα, στην Αμερική ή οπουδήποτε αλλού, μπορούμε να επικοινωνήσουμε με όλα τα μήκη και πλάτη χάρη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το πιο δημοφιλές όνομα στην πολιτεία του Μίτσιγκαν στις ΗΠΑ είναι το Γιάννης χάρη στο παιδί δύο νιγηριανών μεταναστών που ήρθαν κάποια στιγμή στην Ελλάδα κλπ. Υπάρχει μια αίσθηση ότι όλα αυτά είναι πρόσφατα. Ότι είναι μια κατάσταση που έχει διαμορφωθεί τις τελευταίες δεκαετίες. Παλιά ήταν αλλιώς. Πόσο μάλλον στην Αρχαιότητα. Κοινωνίες μικρές, όπου όλοι μίλαγαν την ίδια γλώσσα, είχαν την ίδια ταυτότητα.
Αυτή η εικόνα δεν ισχύει. Χωρίς αυτός ο ισχυρισμός να σημαίνει ότι δεν έχουν υπάρξει τεράστιες αλλαγές στην εξέλιξη της ιστορίας, δεν ισχύει το ότι η πολυπολιτισμικότητα και η πολυεθνικότητα είναι ένα πρόσφατο φαινόμενο. Όπως και τελείως λάθος είναι ότι οι Έλληνες έκαναν επιτεύγματα μόνοι τους. Το ίδιο το δίπολο Έλληνες–άλλοι πολιτισμοί είναι παραπλανητικό. Ούτε οι Έλληνες ήταν όλοι το ίδιο, ούτε οι «άλλοι» ήταν όλοι το ίδιο. Χρειάζεται να το σπάσουμε για να καταλάβουμε τη μεγάλη πολυπλοκότητα των διαφορετικών αρχών, ανταλλαγών, συγκρούσεων κλπ που λάμβαναν χώρα στην Αρχαιότητα.
Θα μιλήσω για τρεις παράλληλους κόσμους, ας το πούμε έτσι, όχι γεωγραφικά αλλά όπως λέμε «ο κόσμος της μόδας, του αθλητισμού κλπ». Τριών ολόκληρων δικτύων επαφών δηλαδή.
Ο πρώτος κόσμος που χρειάζεται να λάβει κανείς υπ’ όψην του είναι αυτός των δικτύων, των μετακινήσεων, που ανταλλάσουν αγαθά, τεχνολογίες κι ανθρώπους-εμπορεύματα, μιλάω για τους δούλους. Μια από τις πιο σημαντικές εξελίξεις είναι ότι στη διάρκεια της πρώτης χιλιετίας π.Χ, αυτά τα δίκτυα και οι άνθρωποι που αποτελούσαν τον κορμό τους άρχισαν να εξαπλώνονται σε όλο το εύρος της Μεσογείου, σε κομμάτι της Ευρώπης και βέβαια στην Ανατολή, φτάνοντας μέχρι το σημερινό Ιράκ και ακόμα παραπέρα. Η επέκταση αυτών των δικτύων σήμαινε ανθρώπους που μετακινούνταν ως έμποροι, τεχνίτες, μισθοφόροι, μετανάστες, πρόσφυγες, δούλοι. Μεγάλο κομμάτι αυτών αναζητώντας τη βελτίωση της ζωής τους ή το να ξεφύγουν από πολύ δύσκολες καταστάσεις. Ο καλύτερος τρόπος να δει κανείς την ύπαρξη αυτών των δικτύων είναι τα λιμάνια που βρίσκουμε σε όλη τη Μεσόγειο και που βλέπουμε ανθρώπους από πολλές και διαφορετικές περιοχές να συγκεντρώνονται σε ένα σημείο, να διακινούν αγαθά, να μεταφέρουν γνώση, να αναζητούν εργασία. Να σας δώσω ένα παράδειγμα. Κοντά στη σημερινή Βαρκελώνη υπάρχει ένας οικισμός που ξεκινάει από το 600 πΧ και οι αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει ένα μολύβδινο έλασμα (δεν είχαν χαρτί τότε) από αυτά που χρησιμοποιούσαν για να στέλνουν γράμματα κλπ.
Ανταλλαγές
Η μία μεριά του ελάσματος έχει ένα συμβόλαιο στα Ελληνικά. Μια αγοραπωλησία μιας βάρκας. Οι δύο που κάνουν την ανταλλαγή είναι Έλληνες αλλά όλοι οι μάρτυρες του συμβολαίου είναι ντόπιοι, Ίβηρες. Το ίδιο έλασμα από την άλλη μεριά έχει ένα γράμμα στα Ετρουσκικά -από τη σημερινή Ιταλία δηλαδή. Βλέπουμε δηλαδή ανθρώπους από πολλά και διαφορετικά μέρη που ζουν όλοι μαζί. Το ίδιο συναντάμε σε πολλά μέρη της Μεσογείου και σε αυτά οι άνθρωποι μεταφέρουν τις παραδόσεις τους, τις θρησκείες τους, την τεχνογνωσία τους και τα αγαθά τους. Είτε μιλάμε για τον Πειραιά που ήταν ένα τέτοιο πολυπολιτισμικό λιμάνι την εποχή του Περικλή και του Δημοσθένη, είτε μιλάμε για αντίστοιχα στην Ιταλία, στην Αίγυπτο και αλλού.
Ένας δεύτερος κόσμος είναι ο κόσμος των αποικιών. Μιλάμε για μια περίοδο που σε διάφορες αρχαίες κοινωνίες, κόσμος φεύγει από το μέρος που κατάγεται και πάει σε άλλο στήνοντας μια καινούργια αυτόνομη κοινότητα. Δεν είναι η αποικιοκρατία που ξέρουμε στη σύγχρονη εποχή. Οι κοινωνίες που δημιουργούν είναι αυτόνομες κι όχι κάτω από τον έλεγχο της μητρόπολης. Αλλά είτε μιλάμε για τους Έλληνες που δημιουργούν τέτοιες αποικίες στη Μεσόγειο, τη Μαύρη Θάλασσα, είτε μιλάμε αντίστοιχα για τους Φοίνικες, τους Ετρούσκους κλπ, αυτό συμβαίνει και πολλές φορές έχουμε σε ένα μέρος ανθρώπους από πολλά και διαφορετικά μέρη που δημιουργούν ο καθένας τη δική του κοινότητα, η μια δίπλα στην άλλη. Τη Νάπολι για παράδειγμα όλοι την ξέρουμε. Πρόκειται για αρχαία Ελληνική αποικία. Αλλά στην ίδια περιοχή, την Καμπανία, βρίσκουμε ταυτόχρονα αποικίες Φοινίκων, Ετρούσκων και λίγο αργότερα και Καμπανών που έρχονται από τα βουνά της Ιταλίας, εγκαθίστανται εκεί, κατακτούν τις ελληνικές αποικίες και γίνονται αυτοί η κυρίαρχη ομάδα.
Μέσα από αυτές τις αποικίες λοιπόν δημιουργούνται μεθοριακές κοινωνίες. Όπου συζητούν άνθρωποι από πολλούς και διαφορετικούς πολιτισμούς. Και μέσα από αυτή τη διαδικασία παράγονται νέου τύπου πολιτισμοί και κοινωνίες. Να φέρω ένα παράδειγμα, στη Μαύρη Θάλασσα, εκεί που είναι σήμερα η Ουκρανία, δημιουργούνται κάποιες αποικίες από Έλληνες, πολύ σύντομα όμως προκύπτουν νέου τύπου κράτη που περιλαμβάνουν τόσο τους άποικους όσο και τις γηγενείς κοινότητες. Μάλιστα η δυναστεία του βασιλείου του Βοσπόρου είχε ονόματα μη ελληνικά. Πρόκειται για υβριδική κοινωνία που συνδυάζει στοιχεία από πολύ διαφορετικούς πολιτισμούς.
Τρίτος κόσμος πολύ σημαντικός είναι αυτός των μεγάλων αυτοκρατοριών που δημιουργούνται εκείνη την εποχή. Αρχικά οι Ασύριοι, αλλά όλοι έχουμε ακουστά την Περσική Αυτοκρατορία. Προφανώς αυτοκρατορία σημαίνει πόλεμοι, κατακτήσεις, υποδούλωση. Ταυτόχρονα σημαίνει και την ανάγκη τους για ανθρώπινο δυναμικό που θα χρησιμεύσει ως στρατιώτες, γραφειοκράτες, ειδικοί. Τη μετακίνηση δηλαδή εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων από τη μια περιοχή στην άλλη προκειμένου να υπηρετήσουν αυτές τις αυτοκρατορίες και τις ανάγκες που δημιουργούνται.
Θα ‘χετε ακουστά τη Μάχη του Γρανικού που ο Μ. Αλέξανδρος νίκησε τους Πέρσες. Σήμερα οι ιστορικοί υπολογίζουν ότι υπήρχαν περισσότεροι Έλληνες μισθοφόροι στο στρατό των Περσών από το στρατό του Μ. Αλέξανδρου. Δεκάδες χιλιάδες Έλληνες που ουσιαστικά αναζητούσαν μια καλύτερη τύχη σε αυτοκρατορίες όπως η Περσική. Μετανάστες εργάτες από όλη τη Μεσόγειο έρχονται στην Περσία από πολύ παλιά. Έχουμε στα χέρια μας πήλινες πινακίδες από την περιοχή, που ενώ τα περισσότερα κείμενα είναι στην τοπική γλώσσα, βρίσκουμε αντίστοιχα και στα ελληνικά, από γραφειοκράτες στην Περσέπολη που ήταν Έλληνες. Τα περισσότερα ονόματα αρχαίων Ελλήνων που έχετε ακουστά, κάποια στιγμή στη ζωή τους είχαν βρεθεί στην Περσική Αυτοκρατορία και την είχαν υπηρετήσει. Ο Θεμιστοκλής, ο Μιλτιάδης, ο Ξενοφώντας κλπ.
Τι αποτελέσματα είχαν αυτοί οι τρεις κόσμοι, αυτά τα δίκτυα ανταλλαγών, επαφών, επικοινωνιών. Θα δώσω τρία χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Το πρώτο, η αλφαβητική γραφή. Μέχρι το 1.000 πΧ οι γραφές ήταν είτε ιδεογραφικές (ένα σύμβολο απεικόνιζε μια ολόκληρη έννοια), είτε συλλαβικές. Η ιδέα ότι κάθε γράμμα απεικονίζει ένα φθόγκο ξεκίνησε λίγο πριν το 1.000 πΧ, την υιοθέτησαν οι Φοίνικες ως εθνική γραφή κι από εκεί την πήραν πολλοί άλλοι λαοί, μεταξύ των οποίων και οι Έλληνες. Μέσα από τον κόσμο των δικτύων με την εξάπλωση των ελληνιστικών αποικιών, κουβάλησαν μαζί τους το αλφάβητο των Φοινίκων και άρχισε να υιοθετείται από τους Λατίνους, τους Ετρούσκους, τους Ίβηρες κλπ.
Δεύτερο παράδειγμα, το νόμισμα. Πολύτιμα μέταλλα υπήρχαν πολλές χιλιάδες χρόνια πριν και τα χρησιμοποιούσαν για ανταλλαγές. Γύρω στο 600 πΧ, ένα από τα πιο σημαντικά κράτη στη Μικρά Ασία, οι Λυδίοι –θα έχετε ακουστά τον Κροίσο, τον πιο διάσημο βασιλιά της Λυδίας– αποφασίζουν να κάνουν κάτι καινούργιο. Παίρνουν ένα κομμάτι πολύτιμο μέταλλο, πατάνε μια σφραγίδα πάνω κι ορίζουν ότι αυτό είναι πλέον κρατικό νόμισμα με την τάδε αξία, που δεν χρειάζεται να το ζυγίζεις κάθε φορά. Αυτή την καινοτομία την υιοθετούν πολύ σύντομα οι γειτονικές κοινότητες, εξαπλώνεται σε όλη τη Μεσόγειο κι αρχίζουν να την υιοθετούν Φοίνικες, Ρωμαίοι, Ετρούσκοι κλπ.
Τρίτο παράδειγμα, η μνημειακή αρχιτεκτονική και γλυπτική. Δηλαδή γλυπτά μεγάλου μεγέθους και μεγάλα κτίρια. Μέχρι το 700 πΧ οι Έλληνες είχαν μικρά μεταλλικά αγαλματίδια και οι ναοί τους ήταν ένα κτήριο ξύλινο λίγο μεγαλύτερο από σπίτι. Μέσω των διαδικασιών που περιγράψαμε πολλοί Έλληνες επισκέπτονται την Αίγυπτο. Είτε ως μισθοφόροι, είτε ως έμποροι, είτε ακόμα κι ως τουρίστες. Βλέπουν εκεί έναν πολιτισμό που φτιάχνει τεράστια κτίρια όπως τις πυραμίδες και τεράστια αγάλματα. Μέσα από αυτή τη διαδικασία έρχεται η μνημειακή γλυπτική κι αρχιτεκτονική στην Ελλάδα κι από εκεί εξαπλώνεται σε όλη τη Μεσόγειο.
Εφευρέσεις
Τρία παραδείγματα, λοιπόν για τρεις μη Ελληνικές εφευρέσεις που υιοθετούνται από τους Έλληνες και μεταδίδονται σε άλλες κοινωνίες. Όταν φτάνουμε κοντά στο γύρισμα από τον 1ο αιώνα πΧ στον 1ο αιώνα μΧ, αυτού του είδους τα πράγματα έχουνε εξαπλωθεί σε όλη τη Μεσόγειο και την Ασία. Είναι Ελληνικά; Είναι Φοινικικά; Είναι λίγο-πολύ το αποτέλεσμα της επαφής των ανθρώπων και των ανταλλαγών ανάμεσα σε πολλούς διαφορετικούς λαούς. Το να βάλει κανείς μια ταμπέλα σε αυτά είναι απλά εθνικιστική ιδεολογία και τίποτα άλλο.
Έρχομαι στο δεύτερο κομμάτι που είναι η ιστορία από τα κάτω. Είναι πολύ χαρακτηριστικό για το πώς διηγούμαστε την ιστορία της Αρχαιότητας, ότι αν ρωτήσω το όνομα ενός μόνο δούλου -όχι μόνο σε εσάς αλλά και σε επαγγελματίες ιστορικούς- πολύ συχνά δεν θα πάρω απάντηση. Η ιστορία της Αρχαιότητας έχει γραφτεί ως ιστορία από τα πάνω και κυρίως ως ιστορία μεγάλων αντρών. Είναι τεράστια δουλειά να ξαναβάλουμε στο επίκεντρο αυτής της ιστορίας τη συνεισφορά και των ιστορικό ρόλο των απλών ανθρώπων.
Θα μιλήσω κυρίως για την Αθήνα γιατί αυτό είναι το πιο γνωστό. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε αναφορικά με την Αρχαία Αθήνα, ότι ο μισός χοντρικά πληθυσμός της δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες. Ήταν δούλοι από πολλά και διαφορετικά μέρη και μέτοικοι, μετανάστες ας το πούμε, μόνιμα εγκατεστημένοι στην Αθήνα. Εξίσου χοντρικά ας πούμε ότι το ένα τρίτο ήταν δουλοκτήτες. Η μεγάλη πλειοψηφία ήταν μεροκαματιάρηδες που δούλευαν για να βγάλουν τα προς το ζην. Δεν υπάρχει κανένα πεδίο στην Αρχαία Αθήνα που να μη βρίσκει κανείς δούλους και την εργασία τους. Άλλοι δούλευαν στα σπίτια ως οικιακοί βοηθοί. Άλλοι ως εργάτες γης. Άλλοι στα μεταλλεία. Επίσης δούλοι που λίγο ξεχώριζαν από τους άλλους ελεύθερους μεροκαματιάρηδες, οι οποίοι δούλευαν μόνοι τους και περιοδικά ένα μέρος του κέρδους τους το έδιναν στον αφέντη τους. Πιο εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι ήταν δούλοι. Οι αστυνόμοι ήταν δούλοι. Οι κρατικοί λειτουργοί ήταν δούλοι. Θεωρούσαν οι Αθηναίοι ότι έτσι δεν θα γινόταν κατάχρηση εξουσίας από τον δούλο αστυνόμο για παράδειγμα.
Αν πάτε σε ένα αρχαιολογικό μουσείο θα δείτε σίγουρα δυο πράγματα. Τα πολύ ωραία νομίσματα και τα αγγεία που παρήγαγαν οι Αθηναίοι. Κανείς δεν θα σας πει για τον ρόλο των δούλων σε αυτή τη διαδικασία. Δούλοι δούλευαν στα μεταλλεία σε πολύ φρικτές συνθήκες για να φτιαχτούν τα νομίσματα. Αν πάτε ποτέ στο Λαύριο θα δείτε τα λαγούμια στα οποία σέρνονταν οι δούλοι για τεράστιες αποστάσεις προκειμένου να βρουν τη φλέβα του μετάλλου. Μετά δούλοι έπαιρναν το μετάλλευμα και το δούλευαν στους φούρνους -πέθαιναν από τις αναθυμιάσεις- και δούλοι για να ξεχωρίσουν ποια ήταν καλά για να βγουν σε κυκλοφορία. Χωρίς αυτούς τους δούλους τίποτα δεν θα γινόταν.
Όσον αφορά στα αγγεία, ξέρουμε τα ονόματα αρκετών αγγειογράφων κι αγγειοπλαστών: Σύρος (από τη Συρία), Λυδός (από τη Λυδία), Φρυγός (από τη Φρυγία), Άμασις (αιγυπτιακό όνομα). Τα τυπικά ονόματα δηλαδή που έδιναν οι Αθηναίοι στους ξένους δούλους. Δεν ξέρουμε ακόμα και είναι εντυπωσιακό, το πως αυτοί οι δούλοι που ήταν μη Έλληνες μάλιστα, μάθαιναν όλη την αρχαία μυθολογία, ώστε να μπορούν να την απεικονίσουν πάνω στα αγγεία.
Τελευταίο παράδειγμα, όλοι θα έχετε ακούσει για τη Λατινική λογοτεχνία, τον Οβίδιο, τον Βιργίλιο κλπ. Ποιος την έφτιαξε; Θα περίμενε κανείς ότι η απάντηση είναι οι Ρωμαίοι. Όχι. Η λογοτεχνία φτιάχτηκε από δούλους από την ελληνόφωνη ανατολή. Το πρώτο έργο της λατινικής λογοτεχνίας φτιάχτηκε από τον Λίβιο Ανδρόνικο που μετέφρασε στα λατινικά την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Οι δούλοι έπαιξαν έναν τεράστιο ρόλο όχι μόνο στην καθημερινή εργασία αλλά σε όλες τις πλευρές των αρχαίων πολιτισμών.
Μπαίνω στο τελευταίο μέρος, που είναι η ταξική πάλη και η ταξική σύγκρουση. Όλοι έχετε ακουστά τον Σπάρτακο, πιθανά έχετε δει και τη γνωστή ταινία. Αλλά αφενός οι δούλοι δεν έκαναν απεργίες, αφετέροι οι μεγάλες εξεγέρσεις των δούλων έγιναν σε μια μικρή περίοδο μεταξύ 130 και 70 πΧ, όλες στην Ιταλία. Είναι εύκολο λοιπόν να μένει κανείς με το συμπέρασμα ότι λίγο πολύ οι δούλοι ήταν ευχαριστημένοι με τη μοίρα τους, ήταν και λίγο ηλίθιοι εφόσον ήταν βάρβαροι, τους έπιναν το αίμα και δεν έλεγαν τίποτα. Αλλά αυτή η εικόνα είναι τελείως λάθος και δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα. Χρειάζεται να δει κανείς όλη τη γκάμα των συνθηκών μέσα στις οποίες αυτοί οι άνθρωποι προσπαθούσαν να αλλάξουν τη μοίρα τους, να γλιτώσουν από τη δουλεία και να δημιουργήσουν διαφορετικές συνθήκες για τον εαυτό τους.
Είλωτες
Να φέρω ένα παράδειγμα από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Τη σύγκρουση ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες μεταξύ 430 πΧ και 404 πΧ. Προφανώς δεν ήταν ένας πόλεμος ανάμεσα σε αφέντες και δούλους. Σίγουρα δεν ήταν ένας πόλεμος για την κατάργηση της δουλείας. Παρ’ όλα αυτά όμως η παρουσία των δούλων σε αυτή τη σύγκρουση έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξή της. Οι Αθηναίοι ξεκινούν τον πόλεμο, δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα κι αποφασίζουν να φτιάξουν ένα οχυρό στη Μεσσηνία και με αυτό τον τρόπο να υποκινήσουν τους είλωτες (τους δούλους των Σπαρτιατών) να το σκάσουν, ενδεχομένως και να εξεγερθούν. Μεγάλος αριθμός ειλώτων αρχίζει και το σκάει, οι Σπαρτιάτες φοβούνται ότι θα προκύψει γενικευμένη εξέγερση κι αναγκάζονται λίγο μετά να συνθηκολογήσουν με τους Αθηναίους, υπογράφοντας την Ειρήνη του Νικία που τελείωσε την πρώτη φάση του πολέμου. Ταυτόχρονα οι Σπαρτιάτες υπόσχονται σε χιλιάδες είλωτες ότι αν πολεμήσουν θα κερδίσουν την ελευθερία τους. Μάλιστα οι πιο σημαντικές επιτυχίες των Σπαρτιατών στον πόλεμο ήρθαν από είλωτες που πολέμησαν στον σπαρτιατικό στρατό.
Όσο για τους Αθηναίους, προς το τέλος του πολέμου είναι σε πολύ δύσκολη συνθήκη. Πρέπει να φτιάξουν νέο στόλο, δεν έχουν πλέον δυναμικό. Τι κάνουν; Υπόσχονται μαζικά στους δούλους ότι όσοι πολεμήσουν στο στόλο θα γίνουν Αθηναίοι πολίτες. Χιλιάδες δούλοι εκμεταλλεύτηκαν αυτή την ευκαιρία. Ταυτόχρονα χιλιάδες δούλοι το σκάνε από τα μεταλλεία αναζητώντας καλύτερη τύχη κι αυτό καταστρέφει τη δυνατότητα των Αθηναίων να συνεχίσουν τον πόλεμο γιατί δεν έχουν πλέον πόρους.
Δεν έδρασαν όλοι οι δούλοι με τον ίδιο τρόπο. Άλλοι κινήθηκαν στη μια κατεύθυνση, άλλοι στην άλλη. Αλλά η αυτενέργειά τους έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του πολέμου.
Τελευταίο παράδειγμα. Συχνά γίνεται λόγος για την Αθηναϊκή Δημοκρατία, τη μεγάλη εφεύρεση των Αρχαίων Ελλήνων κι άρα τι σχέση μπορεί να έχουν οι δούλοι με αυτή. Αθηναϊκή Δημοκρατία σήμαινε δικαιώματα για τους φτωχούς πολίτες. Ότι δεν μπορούσε κανείς να τους κάνει ό,τι ήθελε, ότι υπήρχε μια ας το πούμε υποτυπώδης μορφή κοινωνικού κράτους και φυσικά ότι έπαιρναν μέρος στις αποφάσεις. Κάθε βδομάδα πήγαιναν και ψήφιζαν για το τι θα γίνει. Παρότι σε καμία περίπτωση δεν ενδιέφερε τους Αθηναίους να προστατεύσουν τα συμφέροντα των δούλων, πολύ συχνά το γεγονός ότι οι φτωχοί πολίτες είχαν δικαιώματα κατέληγε να προστατεύει και να δίνει ευκαιρίες και στους δούλους. Έχουμε ένα κείμενο εκείνης της εποχής από έναν συγγραφέα αντιδημοκρατικών πεποιθήσεων που περιγράφει ότι “η κατάσταση στην Αθήνα είναι χάλια. Περπατάς στο δρόμο και είναι διάφοροι κουρελήδες και δεν κάνουν στην άκρη να περάσεις. Κι όχι μόνο αυτό, αλλά θέλεις να τους κοπανήσεις κιόλας για να κάνουν στην άκρη και δεν μπορείς, γιατί δεν ξέρεις αν ο άλλος είναι δούλος ή όχι. Αν δεν είναι δούλος και είναι Αθηναίος πολίτης θα βρεις το μπελά σου”. Μέσα από τέτοιου τύπου διαδικασίες, όπου φτωχοί πολίτες και δούλοι έκαναν τις ίδιες δουλειές, δίπλα δίπλα, μιλούσαν, αλληλεπιδρούσαν κλπ, αρκετά συχνά αυτοί οι άνθρωποι κατέληγαν να παλεύουν για κοινά πράγματα.
Όταν τελείωσε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος επιβλήθηκε στην Αθήνα το καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων, οι οποίοι βρήκαν την ευκαιρία να δολοφονήσουν τους πολιτικούς τους αντιπάλους, να επιβάλουν μαζικές εξορίες δημοκρατικών Αθηναίων κλπ. Λίγους μήνες μετά, μια μικρή ομάδα νέων δημοκρατικών καταλαμβάνει ένα οχυρό πάνω στην Πάρνηθα και μετά από λίγους μήνες κατεβαίνουν στον Πειραιά στο λιμάνι της Ζέας. Γίνεται μια μεγάλη μάχη, κερδίζουν τους ολιγαρχικούς και γίνεται η αποκατάσταση της Δημοκρατίας. Θα περίμενε κανείς ότι αυτοί οι αντάρτες που κατάφεραν να παλινορθώσουν τη Δημοκρατία θα ήταν Αθηναίοι πολίτες. Κι όμως, μεγάλο κομμάτι των δυνάμεων που πολέμησαν για να ανατρέψουν τους ολιγαρχικούς ήταν ξένοι μετανάστες και δούλοι. Έχουμε τις λίστες που τους ευχαριστούν οι Αθηναίοι και βλέπουμε μπακάληδες, χασάπηδες, μανάβηδες, εργάτες γης, τσαγκάρηδες κλπ.
Δεν γίνεται να μελετάμε την ιστορία της Αρχαιότητας χωρίς να βάζουμε στο κέντρο τις επαφές και τις ανταλλαγές ανάμεσα στους διαφορετικούς πολιτισμούς και την ιστορία των από τα κάτω. Πάντα να το θυμόμαστε αυτό. Η τάξη μας δεν υπάρχει μόνο στο σήμερα. Από την καταβολή των ταξικών κοινωνιών για χιλιάδες χρόνια παλεύει και δίνει μάχες. Συνήθως μας το κρύβουν, αλλά είναι μια καλή ευκαιρία να τα θυμηθούμε και να τα μάθουμε. Γιατί μας δίνει μια καλή εικόνα για το παρελθόν αλλά και γιατί μας δίνει δύναμη για τις μάχες που έχουμε μπροστά μας.
Κώστας Βλασόπουλος, ιστορικός, Πανεπιστήμιο Κρήτης