Αφετηρία μας είναι το έργο του Μαρξ και του Ένγκελς που έβαλε τα θεμέλια της επαναστατικής παράδοσης. Και συγκεκριμένα, τρία βασικά αγκωνάρια. 

Το πρώτο είναι ότι η ιστορία προχωρά με επαναστάσεις. Η διατύπωση ότι η επανάσταση είναι η μαμή της ιστορίας, η μαμή που ξεγεννά κάθε κοινωνία που εγκυμονεί την επόμενη μέσα της, ήταν αποτέλεσμα μιας ολόκληρης δουλειάς πάνω στην ιστορία. Τί ήταν η ιστορία; Η ιστορία των μεγάλων ανδρών και σπανίως των μεγάλων γυναικών; Η ιστορία των μεγάλων ιδεών; Ή η ιστορία της πάλης των τάξεων που φτάνει να κορυφώνεται σε στιγμές κατά τις οποίες αλλαγές που μπορεί να εγκυμονούνται για μεγάλο χρονικό διάστημα φτάνουν στην κορύφωσή τους και έχουμε την επαναστατική αλλαγή; 

Το δεύτερο θεμέλιο είναι η τοποθέτηση της εργατικής τάξης στη θέση του υποκείμενου της ιστορίας. Αυτό που το Κομμουνιστικό Μανιφέστο λέει ότι η εργατική τάξη είναι ο νεκροθάφτης του καπιταλισμού. Είναι μια ολόκληρη ανάλυση για το ρόλο και τη θέση της εργατικής τάξης και τη δυνατότητα από εκεί που είναι μια τάξη που υφίσταται την εκμετάλλευση και την καταπίεση μέσα στον καπιταλισμό, να φτάσει στο σημείο να γίνει τάξη για τον εαυτό της, με ό,τι αυτό σημαίνει για την αλλαγή της κοινωνίας, με την εργατική τάξη στο τιμόνι. 

Και το τρίτο θεμέλιο της θεωρίας τους είναι ο καπιταλισμός σαν σύστημα που γεννά κρίσεις. Ότι οι συνθήκες που μπορεί να δούμε τα δύο προηγούμενα να προχωρούν, είναι συνθήκες που δημιουργούνται από το ίδιο το σύστημα. Πάλι μια από τις χαρακτηριστικές φράσεις στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο είναι ότι ο καπιταλισμός είναι σαν τον μάγο που χάνει τον έλεγχο των δυνάμεων που έχει αναδείξει. Κι αυτό είναι ένα μοτίβο που έχει τη βάση του στην ιστορία της περιόδου. Τα χρόνια που έδρασαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς είναι σημαδεμένα από τις οικονομικές κρίσεις του καπιταλισμού στην περίοδο της άνθησής του, της βιομηχανικής επανάστασης, της μεγάλης του επέκτασης. Αλλά έχει, όχι μόνο την καταγραφή των εμπειρικών στοιχείων όσων έζησαν οι δυο επαναστάτες εκείνα τα χρόνια, αλλά και μια ολόκληρη θεωρία για το πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός και γιατί φτάνει να γεννάει κρίσεις. 

Θεωρία και πράξη

Αυτό το τρίπτυχο, που μας δίνει τις βάσεις για όλες τις πλευρές της επαναστατικής θεωρίας και της επαναστατικής παράδοσης, χρειάστηκε να διαμορφωθεί μέσα από μια ολόκληρη περίοδο και δουλειά, και στη θεωρία και στην πράξη. Σαφώς από τον Μαρξ και τον Ένγκελς έχουμε να πάρουμε σαν κρατούμενα τα συμπεράσματα στα οποία έφτασαν, αλλά δεν είναι “μόνο” να πάρουμε έτοιμα τα αποτελέσματα της δουλειάς και της δράσης τους. Είναι να δούμε πώς έφτασαν να τα κατακτήσουν με μια δουλειά που είχε και θεωρητική διάσταση και πρακτική μέσα στο κίνημα εκείνης της περιόδου. 

Πρώτα απ' όλα γιατί για να αρχίσουν να μιλάνε για την ιστορία και πώς προχωρά, για να φτάσουν σε αυτό που ονομάζουμε ιστορικό υλισμό, αυτό σήμαινε εμπλοκή και των δυο με την Αριστερά της εποχής τους και τις ιδέες της. Η κυρίαρχη άποψη ήταν οι αριστεροί χεγκελιανοί. Αυτό σήμαινε μελέτη της διαλεκτικής, το να σταθούν στον Χέγκελ και να πάρουν τη διαλεκτική. Χρειάστηκε να τη γυρίσουν “με τα πόδια κάτω και το κεφάλι απάνω” για να χρησιμοποιήσουμε άλλη μια κλασική φράση δική τους, αλλά για να φτάσουν σε αυτό το κατόρθωμα χρειάστηκε να κουβεντιάσουν, να συνδιαλλαγούν με τις κυρίαρχες ιδέες της Αριστεράς εκείνης της εποχής. Αυτό το στοιχείο είναι σημαντικό γιατί είναι διαρκές στην επαναστατική παράδοση. 

Προφανώς η θεωρητική δουλειά δεν ήταν μόνο πάνω σε ζητήματα μεθοδολογίας, η ανάγκη να πάμε στη διαλεκτική και πώς μας δίνει τα εργαλεία για να μπορούμε να καταλαβαίνουμε την πραγματικότητα γύρω μας, πώς εξελίσσεται και πώς αλλάζει. Μαζί με τη μεθοδολογία, είναι η εμπειρική μελέτη, η μελέτη των στοιχείων. Ο Μαρξ αφιέρωσε χρόνια να μελετά τα στοιχεία στη Βρετανική Βιβλιοθήκη, τα στοιχεία τα οικονομικά, την πορεία της οικονομίας στον πιο αναπτυγμένο καπιταλισμό της εποχής, αλλά όχι μόνο σε αυτόν. Αυτό είναι απαραίτητο στοιχείο για να δούμε πώς διαμορφώνεται το Κεφάλαιο σαν σύγγραμμα, αλλά και την παρακολούθηση των οικονομικών κρίσεων όπως ξεδιπλώνονταν εκείνη την περίοδο. 

Η άλλη πλευρά είναι η εμπλοκή με την εργατική τάξη. Συνήθως είναι το πιο υποτιμημένο. Ακόμα και οι αρνητές του Μαρξ θα πουν: ασφαλώς και ήταν τεράστιος διανοούμενος, μπορεί κανείς να διαφωνεί μαζί του αλλά σαν διανοούμενος είναι ανεβασμένος σε ένα μεγάλο βάθρο. Άμα πάμε όμως στη σχέση με την εργατική τάξη, αυτά είναι απωθημένα στο πίσω μέρος. Και είναι λάθος. Γιατί χωρίς τους δεσμούς με την εργατική τάξη, δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά τα βήματα και τα προχωρήματά τους σε όλα τα επίπεδα. 

Δεσμοί με την εργατική τάξη στην καθημερινότητά της. Έχουμε τον Ένγκελς να γράφει για την κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία. Να ασχολείται με το πού μένει, πώς είναι τα σπίτια της, με το οικιστικό πρόβλημα. Όχι δηλαδή ένα εξιδανικευμένο επαναστατικό υποκείμενο, αλλά η εργατική τάξη έτσι όπως είναι, καθημερινά. Από τις συνθήκες που είναι υποχρεωμένη να ζει σαν καταπιεσμένη, σαν υποτελής τάξη. Μέχρι τα βήματα των αντιστάσεων και των αγώνων στην καθημερινότητα, πριν φτάσουμε στα μεγάλα άλματα και εκρήξεις. 

Αντίστοιχα, ο Μαρξ και τα συνδικάτα. Ο Μαρξ και η παρέμβαση στην πολύ χειροπιαστή συζήτηση, είναι ρεαλιστικό η εργατική τάξη να κάνει απεργίες για αυξήσεις στους μισθούς ή αυτό δεν έχει κανένα νόημα; Υπήρχαν και τότε αυτές οι απόψεις, ότι το να παλεύεις για αυξήσεις είναι ματαιοπονία, μετά από λίγο το αφεντικό θα τις πάρει πίσω. Ο πληθωρισμός, η εκμετάλλευση, ο επιστάτης, οι ώρες δουλειάς, δεν χρειάζεται να ασχολούμαστε με αυξήσεις στους μισθούς. Και χρειάζεται ο Μαρξ να κάνει την αντιπαράθεση για να εξηγήσει ότι αυτή η αντιμετώπιση είναι τελείως λαθεμένη. Όχι μόνο γιατί οι αγώνες είναι σχολείο για την εργατική τάξη μέσα από τους οποίους αλλάζει τις ιδέες της, οργανώνεται κλπ, αλλά γιατί πραγματικά μπορεί να κερδίζει αυξήσεις μέσα στον καπιταλισμό κι αυτό να κάνει διαφορά για τις συνθήκες ζωής της. 

Άρα δίπλα στις εικόνες του Μαρξ και του Ένγκελς σαν των μεγάλων θεωρητικών, είναι οι εικόνες τους σαν αγωνιστών μέσα στις μάχες της εποχής τους, τις καθημερινές και τις μεγάλες. Δεν μπορούμε να αφήσουμε έξω το 1848, τις επαναστάσεις και τα οδοφράγματα, το πώς πολιτικοποιήθηκαν. Δεν έπεσαν από τον ουρανο, ούτε μόνο γιατί ο Μαρξ σαν φοιτητής είχε να κοντράρει τους αριστερούς χεγκελιανούς που ήταν οι πανεπιστημιακοί και οι φοιτητές της εποχής του. Τα έκανε όλα αυτά, ήταν φιλαράκι με τον Ένγκελς που του είχαν βγάλει και το παρατσούκλι “ο στρατηγός” γιατί ήταν πρώτος και καλύτερος στα οδοφράγματα. 

Και από το 1848 στην Παρισινή Κομμούνα και την προσπάθεια να υπάρχει το οργανωμένο κομμάτι, η Πρώτη Διεθνής, για να μπορούν να αποτιμήσουν την Παρισινή Κομμούνα σαν την πρώτη έφοδο της εργατικής τάξης στον ουρανό. Σαν ένα πρώτο συγκεκριμένο παράδειγμα ότι τα θεμέλια που δημιούργησαν για την επαναστατική παράδοση έφτασαν να έχουν μια στιγμή υλοποίησης που τα συγκεντρώνει όλα μαζί: η κοινωνία αλλάζει με επαναστάσεις, η εργατική τάξη είναι το υποκείμενο και αυτά συμβαίνουν μέσα σε συνθήκες κρίσης του συστήματος. 

Αυτό είναι το νήμα που μας οδηγεί στην επόμενη περίοδο, στον Λένιν και τον Τρότσκι σαν συνεχιστές αυτής της παράδοσης. Που κρατάνε το νήμα, αλλά έχουν να αντιμετωπίσουν ότι πρέπει να το ξεδιπλώσουν μέσα σε διαφορετικές συνθήκες. Διαφορετικές και για τον καπιταλισμό, που αλλάζει, εξελίσσεται, έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά. Διαφορετικές και για την εργατική τάξη και το κίνημά της. Υπάρχουν δυο μεγάλες αλλαγές ανάμεσα στην περίοδο του Μαρξ και του Ένγκελς και την περίοδο του Λένιν και του Τρότσκι. 

Ο ρόλος του κράτους

Η πρώτη αλλαγή είναι το πέρασμα από τον φιλελεύθερο καπιταλισμό στον κρατικό-μονοπωλιακό καπιταλισμό, στον ιμπεριαλισμό. Δεν έχει σημασία μόνο ο όρος που είναι ενδεικτικός της αλλαγής. Είναι ότι αναδεικνύεται σαν μεγάλο ζήτημα ο ρόλος του κράτους στην οικονομία. Την προηγούμενη περίοδο κυριαρχεί το ζήτημα ότι ο καπιταλισμός είναι ένα φιλελεύθερο σύστημα που η αγορά λειτουργεί ελεύθερα και καθορίζει τα πάντα και το κράτος έχει να ασχοληθεί με άλλα πράγματα. Ούτε και τότε ήταν πραγματική η εικόνα για τον ρόλο του κράτους, γιατί αυτά “τα άλλα πράγματα” ήταν να δημιουργεί τις συνθήκες για να μπορεί να λειτουργεί η αγορά. Τα αστικά κράτη δημιούργησαν τις συνθήκες για να μπορεί να υπάρχει ελεύθερη διακίνηση εμπορευμάτων, να διαλυθούν οι φεουδαρχικοί δασμοί κλπ. 

Αλλά η αλλαγή ήταν πραγματική. Ο ρόλος του κράτους είναι διαφορετικός όταν φτάνουμε στον 20ό αιώνα, στην περίοδο του ιμπεριαλισμού. Υπάρχει πολύ μεγαλύτερη εμπλοκή, πολύ μεγαλύτερη διαπλοκή ανάμεσα στις επιχειρήσεις που έχουν γιγαντωθεί και στο κράτος σε κάθε μια χώρα που αυτές λειτουργούν. Αυτό άνοιξε ζητήματα ότι τα πράγματα έχουν αλλάξει. Ότι πλέον οι κρίσεις μπορεί να είναι παρελθόν, ότι αυτά που έλεγε ο Μαρξ για το πώς δημιουργούνται οι κρίσεις στον καπιταλισμό μπορεί πλέον να μην ισχύουν. Εμφανίστηκαν πολλές τέτοιες θεωρίες, ο Κάουτσκι, ο Μπερνστάιν. 

Ήταν μια ολόκληρη δουλειά που χρειάστηκε να γίνει για να ξεκαθαρίσουν αυτό το στοιχείο, ότι ο ανεβασμένος ρόλος τους κράτους στην οικονομία την περίοδο του κρατικο-μονοπωλιακού καπιταλισμού δεν σταματά τις κρίσεις. Αντίθετα, τους δίνει μεγαλύτερες διαστάσεις. Τους δίνει διεθνείς και πολεμικές διαστάσεις. Προφανώς αυτό δεν ήταν ατομική δουλειά του Λένιν και του Τρότσκι, ήταν συλλογική δουλειά πολλών επαναστατών εκείνη την περίοδο. Στο κέντρο της όμως έχει αυτές τις δυο φιγούρες. Αξιοποίηση της παράδοσης του Μαρξ και του Ένγκελς σήμαινε να ανταποκριθούν σε αυτή την πρόκληση, των αλλαγών στον καπιταλισμό και συγκεκριμένα στο γιατί ο ρόλος του κράτους δεν λύνει τις αντιφάσεις αλλά αντίθετα τις οξύνει και τις ανεβάζει σε μεγαλύτερα επίπεδα. 

Δεύτερη αλλαγή που χρειάστηκε να αντιμετωπίσουν οι επαναστάτες της γενιάς του Λένιν και του Τρότσκι έχει να κάνει με την ίδια την εργατική τάξη και το κίνημά της. Αντιφατική συνείδηση και ρεφορμισμός μέσα στην εργατική τάξη υπάρχει από τα πρώτα της βήματα. Υπήρχε και την περίοδο του Μαρξ και του Ένγκελς και χρειάστηκε να συγκρουστούν με δεξιές απόψεις μέσα στο εργατικό κίνημα ξανά και ξανά. Αλλά και εδώ έχουμε διαφορετική κατάσταση όταν φτάνουμε στην εποχή του Λένιν και του Τρότσκι. 

Οι επαναστάτες έχουν πλέον να αντιμετωπίσουν το ρεφορμισμό σαν οργανωμένο ρεύμα μέσα στην εργατική τάξη. Έχουν να αντιμετωπίσουν συνδικαλιστική γραφειοκρατία. Τα σωματεία είναι πλέον συγκροτημένα σε πανεθνικό επίπεδο και έχουν ηγεσίες οι οποίες διαθέτουν μια ολόκληρη δική τους γραφειοκρατία. Και δίπλα σε αυτό οι πολιτικές οργανώσεις της εργατικής τάξης, τα κόμματά της, αρχίζουν να έχουν τα χαρακτηριστικά ρεφορμιστικού κόμματος. Να είναι μια οργανωμένη πολιτική δύναμη που παρεμβαίνει μέσα στην εργατική τάξη -και στην καθημερινότητά της και κυρίως όταν μπαίνει σε κίνηση- και λειτουργεί σαν τροχοπέδη. 

Ρεφορμισμός

Άρα ένα δεύτερο κρατούμενο από τον Λένιν και τον Τρότσκι είναι το πώς αντιμετωπίζεις το πρόβλημα ότι ο ρεφορμισμός μέσα στην εργατική τάξη είναι πλέον συγκροτημένη πολιτική και συνδικαλιστική δύναμη η οποία λειτουργεί σαν πισωγύρισμα. Αυτό είναι η βάση για το μεγάλο προχώρημα της περιόδου, που αφορά στο επαναστατικό κόμμα της εργατικής πρωτοπορίας. Το πώς οργανώνεται η εργατική τάξη αποκτά πλέον διαφορετικά χαρακτηριστικά, ξεκαθαρίζει το ζήτημα τι σημαίνει εργατική πρωτοπορία, τι σημαίνει συγκρότησή της πολιτική και οργανωτική για να μπορεί να ανταπεξέλθει στις μάχες της περιόδου. 

Προφανώς αυτά δεν αφορούν μονάχα τον Λένιν και τον Τρότσκι. Εδώ εντάσσεται η συμβολή της Ρόζας και αργότερα του Γκράμσι. Χρειάζεται όμως να σταθούμε ιδιαίτερα στον Τρότσκι γιατί είναι η γέφυρα στο πέρασμα από την περίοδο του Μαρξ και του Ένγκελς. Και ο καπιταλισμός αλλάζει και η εργατική τάξη αλλάζει και το κίνημά της αντιμετωπίζει διαφορετικά ζητήματα. Αυτό προφανώς ισχύει για την περίοδο μετά τον Λένιν και τον Τρότσκι. Δεν έγινε εφάπαξ η προσπάθειά τους να πιάσουν το νήμα του Μαρξ και του Ένγκελς μέσα στις αλλαγές της εποχής τους. Την ίδια δουλειά είχαν να κάνουν οι επαναστάτες στη συνέχεια και έχουμε να κάνουμε σήμερα εμείς. 

Η γέφυρα που μας βοηθά να πάμε σε αυτό το δεύτερο κύμα αλλαγών είναι ο Τρότσκι γιατί είχε να αντιμετωπίσει πολύ συγκεκριμένα τι συμβαίνει όταν το επαναστατικό κόμμα εγκαταλείψει την εργατική τάξη. Αυτό ήταν το ζήτημα που αναδείχτηκε με τον σταλινισμό στη Σοβιετική Ένωση, τι σημαίνει ότι το κόμμα κυβερνάει και το κάνει με σιδερένια πυγμή κάνοντας εκτελέσεις, εξορίες, εκτοπίσεις με την εργατική τάξη να επιστρέφει στη θέση της καταπιεσμένης τάξης. Όχι μόνο έμπρακτα με τη σταλινική αντεπανάσταση στην σοβιετική ένωση αλλά και στη θεωρία. Ότι το παν είναι το κόμμα. Η τάξη πρέπει να ακούει το κόμμα της και να ανταποκρίνεται στα κελεύσματά του. 

Είναι οι μάχες που έδωσε ο Τρότκσι σε σχέση με το τι έγινε στην Κίνα. Και αφήνει μια ολόκληρη κληρονομιά, τι απέγινε το Κομμουνιστικό Κόμμα στην Κίνα, τι σημαίνει κομμουνιστικό κόμμα χωρίς την εργατική τάξη. Και θίγει ζητήματα που φτάνουν μέχρι την εποχή μας. Οι αντιλήψεις ότι προλετάριος είναι όποιος είναι εξεγερμένος. Η εργατική τάξη είναι κάτι χάνοι που τους ταϊζουν κουτόχορτο από την τηλεόραση. Ρεύματα που την εργατική τάξη την έχουν υποτιμημένη. 

Την προσπάθεια να αντιμετωπιστούν αυτά τα ζητήματα τη χρωστάμε στον Τρότσκι που άνοιξε το δρόμο. Χρειάστηκε να περάσουν χρόνια για να φτάσουμε στο Μάη του '68 για να ξαναπιαστούν αυτά τα νήματα. Αλλά είναι πολύτιμα μέχρι τις μέρες μας. Δεν αρκεί απλώς να λέμε “μην σκύβεις το κεφάλι”, δεν αρκεί απλώς ηρωισμός και πάλη. Χρειάζεται σύνδεση με την επαναστατική παράδοση. Με τα θεμέλια του Μαρξ και του Ένγκελς, με τον τρόπο που ο Λένιν και ο Τρότσκι τα ανέβασαν σε επόμενο επίπεδο και με την πρόκληση ότι με τη σειρά μας πρέπει να τα ανεβάσουμε κι εμείς στο επόμενο επίπεδο. Για να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις, του τι σημαίνει σήμερα η Αριστερά και η εργατική τάξη να φτάσουμε ξανά στην έφοδο τον ουρανό με αυτή την παράδοση.