Ήταν κάπου στο 1970 όταν, μαθητής γυμνασίου μέσα στη Χούντα, είδα καταχωνιασμένο και μισοκρυμμένο στα ράφια της μικρής βιβλιοθήκης ενός παλιού ΕΔΑίτη υδραυλικού γείτονά μας το βιβλίο με τον περίεργο τίτλο «Ζ» στο εξώφυλλό του (με υπότιτλο: φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος). Το δανείστηκα, το διάβασα, κι αυτή ήταν η πρώτη γνωριμία μου με τον Βασίλη Βασιλικό, τον συγγραφέα που έφυγε πριν μια βδομάδα σε ηλικία 90 χρόνων.

Ήταν, όμως, και κάτι περισσότερο από αυτό: η γνωριμία μου με την εκρηκτική δεκαετία του 1960. Μέσα από τις σελίδες αυτού του πολιτικού θρίλερ μυθιστορήματος, που με σχεδόν ντοκιμαντερίστικο τρόπο ζωντανεύει τα γεγονότα γύρω από τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, μάθαινα «τι σήμαινε η Δεξιά» του Καραμανλή, η άγρια καταστολή, οι σκευωρίες, η εγκληματική δράση του μετεμφυλιακού αστικού κράτους και του ακροδεξιού «παρακράτους» την περίοδο που οδήγησε στην επιβολή της δικτατορίας το 1967. Και το ίδιο μάθαιναν διαβάζοντας το βιβλίο και άλλα νέα παιδιά που τρία χρόνια αργότερα σαν φοιτητές, μαθητές κι εργάτες θα βρίσκονταν στο Πολυτεχνείο και στους δρόμους της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, της Πάτρας, των Ιωαννίνων στην εξέγερση του Νοέμβρη 1973.

Εμβληματικό

Ο Βασίλης Βασιλικός ήταν ένα σπουδαίος αριστερός συγγραφέας. Το «Ζ» δεν ήταν το πρώτο του βιβλίο, είχε γράψει αρκετά πριν από αυτό κι ακολούθησαν ακόμα περισσότερα. Όμως το «Ζ», που κυκλοφόρησε το 1966 από τον εκδοτικό οίκο της ΕΔΑ «Θεμέλιο», δηλαδή πριν τη Χούντα, παρέμεινε πάντα το πιο εμβληματικό από τα έργα του γιατί έγινε παγκόσμιο σύμβολο της αντιδικτατορικής δράσης στην Ελλάδα. Μεταφράστηκε σε 19 γλώσσες. Σε αυτό συνέβαλε και το ότι γυρίστηκε σε κινηματογραφική ταινία το 1969 από τον Κώστα Γαβρά (με τον Ιβ Μοντάν, την Ειρήνη Παππά και τον Ζαν Λουί Τρεντινιάν στους βασικούς ρόλους) και προβλήθηκε σε εκατοντάδες χώρες –στις ΗΠΑ λογοκριμένη, ενώ στην Ελλάδα παίχτηκε μετά την πτώση της Χούντας.

Το γράμμα «Ζ» στο εξώφυλλο του βιβλίου, που φιλοτέχνησε ο Νίκος Κούνδουρος, γράφτηκε για πρώτη φορά στους τοίχους έξω από το νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ της Θεσσαλονίκης όπου ψυχορραγούσε ο Λαμπράκης και προέρχεται από το σύνθημα «ο Λαμπράκης Ζει» που βροντοφώναζαν χιλιάδες διαδηλωτές στην κηδεία του δολοφονημένου βουλευτή της ΕΔΑ. Στο μυθιστόρημα τα ονόματα αυτών που πρωτοστάτησαν στην υπόθεση Λαμπράκη είναι αλλαγμένα για προφανείς λόγους: ο «Ζ» είναι ο Λαμπράκης, ο «ανακριτής» είναι ο Σαρτζετάκης, ο «στρατηγός» είναι ο διοικητής της χωροφυλακής Μήτσου, ο «αρχηγόσαυρος» είναι ο δοσίλογος αρχηγός της ακροδεξιάς παρακρατικής οργάνωσης Καρφίτσα, Γιοσμάς κλπ. 

Σήμερα πια, έχουν γραφτεί πολλά αριστερά βιβλία για την κρίσιμη δεκαετία του 1960. Όμως, 60 χρόνια από τη δολοφονία του Λαμπράκη και 50 χρόνια από το Πολυτεχνείο, οφείλουμε σε μυθιστορήματα σαν το «Ζ» και σε λογοτέχνες σαν τον Βασίλη Βασιλικό, ότι ποτέ το σύστημα δεν μπόρεσε να κόψει το νήμα που συνδέει κάθε γενιά αγωνιστών κι αγωνιστριών με την έμπνευση από την ιστορία της Αριστεράς και το μίσος για το βρόμικο παρελθόν της Δεξιάς των Καραμανλήδων και των Μητσοτάκηδων.

Για τον Βασίλη Βασιλικό (1933-2023)

Ο Βασίλης Βασιλικός μας άφησε το εμβληματικό έργο Ζ για τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη από το παρακράτος της Δεξιάς.