Ο δολοφόνος ήταν ένας πράκτορας της NKVD της μυστικής αστυνομίας του Στάλιν, που παρίστανε τον τροτσκιστή. Το πραγματικό του όνομα ήταν Ραμόν Μερκαδέρ.
Ο Τρότσκι είχε βρεθεί στο Μεξικό στις αρχές του 1937. Ο πρόεδρος της χώρας ο στρατηγός Λάζαρο Καρδένας, ήταν ο μόνος ηγέτης κράτους που δέχτηκε να δώσει βίζα και άδεια παραμονής στο Τρότσκι. Ο Στάλιν (με την στήριξη του Μπουχάριν) τον είχε εξορίσει το 1928 στην Αλμα-Ατα του τότε Τουρκεστάν και τον Φλεβάρη του 1929 το πολιτικό γραφείο του ρώσικου κομμουνιστικού κόμματος αποφάσισε να τον απελάσει στην Τουρκία.
Τα επόμενα χρόνια ο Τρότσκι ήταν ένας άνθρωπος «σε έναν πλανήτη δίχως βίζα» όπως έγραψε ο πρώτος βιογράφος του, ο Ισαάκ Ντόϊτσερ. Δυο χρόνια στην Πρίγκηπο της Προποντίδας και μετα μια περιπλάνηση σε Γαλλία και Νορβηγία. Παντού, οι κυβερνήσεις της «πολιτισμένης», «δημοκρατικής» δύσης, του έδειχναν την πόρτα. Για τις φασιστικές χώρες δεν υπήρχε βέβαια λόγος.
Καθώς ο Τρότσκι περιπλανιόταν από χώρα σε χώρα παλεύοντας πεισματικά να κρατήσει αναμμένες τις φλόγες του Κόκκινου Οκτώβρη, ο κόσμος κατρακυλούσε προς την φρίκη του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Παρά τις αγωνιώδεις προσπάθειες του Τρότσκι να χτίσει επαναστατικές οργανώσεις που θα οδηγούσαν τους θυελλώδεις εργατικούς αγώνες της δεκαετίας του ´30 στην νίκη, ο σταλινισμός κι η σοσιαλδημοκρατία έπνιξαν την επαναστατική προοπτική. Το τίμημα ήταν η φρίκη του ναζισμού, εβδομήντα εκατομμύρια νεκροί στον πόλεμο που κράτησε πέντε χρόνια. Και όχι μόνο αυτό. Θα χρειαζόταν να περάσει μια ολόκληρη γενιά για να ξαναζήσει επαναστατικές μέρες η Ευρώπη.
Πόλεμος
Οταν ο Τρότσκι έπεφτε νεκρός από το χτύπημα του Μερκαδέρ, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος είχε αρχίσει. Κι ο Στάλιν ήταν ακόμα ένας «ουδέτερος» σύμμαχος του Χίτλερ. Σε ένα χρόνο, όταν ο ναζιστικός στρατός θα εισέβαλε στην ΕΣΣΔ ο Στάλιν θα γινόταν «Σύμμαχος» με τη Δύση. Και πριν και τότε, η πολιτική του ήταν ιμπεριαλιστική και αντεπαναστατική.
Ανάμεσα στο 1936 και στο 1938 στις περιβόητες «Δίκες της Μόσχας» ο Στάλιν είχε εξοντώσει όλη την «παλιά φρουρά» των μπολσεβίκων, ακόμα και εκείνους που είχαν συμβιβαστεί πολλές φορές με το γραφειοκρατικό καθεστώς στο παρελθόν. Οι Δίκες ήταν στημένες, άλλωστε δεν παρουσιάστηκε ούτε ένα αποδεικτικό στοιχείο ενοχής πέρα των «ομολογιών» των κατηγορουμένων.
Οι δίκες ήταν παρωδία και είχαν πολιτική σημασία: με αυτές ο Στάλιν επιβεβαίωνε την προσωπική του δικτατορία στην άρχουσα τάξη του κρατικού καπιταλισμού, ξεφορτωνόταν κάθε προσωπικότητα που μπορούσε να έχει αναφορά στον Οκτώβρη του 1917. Από την κεντρική επιτροπή των μπολσεβίκων τον Οκτώβρη του 1917, μόνο ο Λένιν πρόλαβε να πεθάνει από φυσικό θάνατο.
Ο Τρότσκι ήταν ο «μεγάλος απών» από τα εδώλεια των κατηγορουμένων στις δίκες. Ομως, ήταν ο βασικός κατηγορούμενος. Ο Σταλιν πρέπει να είχε μετανιώσει την απέλασή του. Τον κυνήγησε μέχρι θανάτου. Οχι μόνο αυτόν, αλλά και όλη του την οικογένεια, στην παράδοση των παλιών τσάρων. Η πρώτη σύζυγος του Τρότσκι, η Αλεξάνδρα Σοκολόφσκαγια, οι δυο κόρες τους, οι δυο γιοί του με την Νατάλια Σεντόβα, οι σύζυγοι των παιδιών του, τα περισσότερα εγγόνια του, όλοι χάθηκαν στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας και στους τόπους των εκτελέσεων. Στις 20 Αυγούστου 1940 οι δήμιοι ολοκλήρωσαν το έργο τους.