Έχει σημασία ότι συζητάμε για την κρίση στέγης. Το νερό, το φαΐ, η στέγη δεν είναι “εξτραδάκι”, είναι ζήτημα επιβίωσης για την εργατική τάξη και αρχίζει να παίρνει διαστάσεις. Ακόμα και τα μέσα της κυρίαρχης τάξης ομολογούν ότι οι φοιτητές που δώσανε πανελλήνιες ψάχνουν για σπίτι και δεν βρίσκουν με κάτω από 500 ευρώ. H συζήτηση δεν ανοίγει μόνο με αυτά που λένε τα ΜΜΕ αλλά με αυτά που διεκδικεί ο κόσμος από τα κάτω.
Για να καταλάβουμε το μέγεθος του προβλήματος πρέπει να καταλάβουμε δύο στοιχεία. Η κρίση στέγης αφορά την εργατική τάξη και τους φτωχούς σε όλο τον κόσμο. 1,6 δις είναι ο πληθυσμός που δεν έχει πρόσβαση στην στέγη διεθνώς, τα στατιστικά δείχνουν ότι το 2030, 3 δις άνθρωποι, 1 στους 3 δηλαδή δεν θα έχουν πρόσβαση στη στέγη και τα υπόλοιπα 2/3 θα πληρώνουν τον μισό μισθό τους για να μπορούν να έχουν στέγη. Οι από πάνω λένε ότι για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα θα κάνουν ένα πρόγραμμα κοινωνικής εργατικής κατοικίας με 90.000 σπίτια να χτίζονται ημερησίως. Άρα το πρώτο που πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας είναι ότι αυτό το πρόβλημα δεν αφορά μια μάχη που δίνεται στη γειτονιά μας αλλά όλη την εργατική τάξη διεθνώς.
Το δεύτερο στοιχείο είναι ότι η εργατική τάξη μένει κάποιες ώρες στο σπίτι αλλά τις υπόλοιπες ώρες ζει, μετακινείται και δουλεύει στις πόλεις. Η κρίση δεν αφορά μόνο το δικαίωμα του κάθε ανθρώπου μεμονωμένα να έχει πρόσβαση σε αξιοπρεπή στέγη. Αφορά τις πόλεις και τις υποδομές τους, τα πάρκα, τις πολεοδομικές ρυθμίσεις, τις μεταφορές, τις συγκοινωνίες, την ύδρευση, την αποχέτευση, που τσακίζονται από τις περικοπές και «έργα» που γίνονται με μοναδικό κριτήριο το κέρδος κάθε λογής εταιριών. Πέρα από την στεγαστική κρίση οι πόλεις γίνονται όλο και περισσότερο μη βιώσιμες. Στον Βόλο με μία ισχυρή βροχόπτωση ένα χρόνο πριν, έφτασε να πλημμυρίσει όλη η πόλη και η μισή να μην έχει ρεύμα και νερό, να πεθαίνει κόσμος, φέτος εντοπίστηκε σαλμονέλα στο νερό που τροφοδοτεί τα σπίτια μας. Ακολούθησαν οι πυρκαγιές, ο κόσμος καιγόταν και δεν μπορούσε να αναπνεύσει. Πριν λίγα χρόνια στη Μάνδρα, σε μια εργατογειτονιά λίγα χιλιόμετρα από την Αθήνα, πέθαναν πάνω από είκοσι άνθρωποι επειδή είχαν μπαζώσει τα ρέματα και επειδή οι υποδομές είναι διαλυμένες.
Η κρίση στέγης συνδέεται με μια σειρά ζητήματα. Η κλιματική καταστροφή επιδεινώνεται αλλά η πολιτική των περικοπών και των ιδιωτικοποιήσεων αφήνει τις πόλεις ανοχύρωτες από την ένταση των φαινομένων, όπως είδαμε στον Βόλο, την Μάνδρα και το Μάτι. Αντιστρόφως, το πως δομείται η κατοικία στα χέρια των καπιταλιστών οδηγεί και επιταχύνει την κλιματική κρίση σπαταλώντας τεράστια ποσά ενέργειας. Συνδέεται με τις πολιτικές της λιτότητας, του ρατσισμού, του σεξισμού. Οι μισθοί δεν φτάνουν για να εξασφαλίσεις αξιοπρεπή στέγη, και το πρόβλημα είναι ακόμη μεγαλύτερο στους άνεργους, τους πρόσφυγες -όταν είχαμε τα προσφυγικά κύματα δεν λέγαμε μόνο ανοίξτε τα σύνορα, λέγαμε ανοίξτε τις πόλεις, στέγη, σχολεία, νοσοκομεία για όλους. Είναι πιο εύκολο να πετάξουν έξω από τα σπίτια πρόσφυγες ή άτομα ΛΟΑΤΚΙ και τρανς επειδή δεν αρμόζουν στην εικόνα του gentrification.
Η ρίζα του προβλήματος
Η ρίζα του προβλήματος βρίσκεται στο σύστημα. Η στέγη από τη μια είναι ένα βασικό αγαθό για την διαβίωση της εργατικής τάξης αλλά για τους καπιταλιστές είναι ένα εμπόρευμα πάνω στο οποίο το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι να κερδοσκοπούν και να κάνουν μπίζνες. Αυτό δεν συμβαίνει τα τελευταία χρόνια, συμβαίνει από την αρχή του καπιταλισμού. Ο Ένγκελς και ο Μαρξ ανέλυαν το ζήτημα της κατοικίας από το 1845. Ο Ένγκελς έγραψε σχετικά το «Ζήτημα της κατοικίας» κα την «Κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία».
Ο καπιταλισμός στην αρχή του, με την πρωταρχική συσσώρευση, έπαιρνε αγρότες από την ύπαιθρο και τους στοίβαζε στις πόλεις για να γίνουν εργάτες. Μαζί με την συγκέντρωση και την συγκεντροποίηση του κεφαλαίου υπήρχε και συγκέντρωση της εργατικής τάξης. Ο Ένγκελς το περιέγραφε πολύ χαρακτηριστικά: οι εργάτες στοιβάζονται ο ένας πάνω στον άλλον στα κέντρα των πόλεων, αντιμέτωποι με λοιμούς και επιδημίες, κάτω από έναν ουρανό μαύρο από το κάρβουνο. Η Αθήνα που το 1850 είχε 30.000 κατοίκους σήμερα έχει φτάσει τα 4,5 εκατομμύρια, χτισμένη χωρίς κανένα ορθολογικό κριτήριο πολεοδομίας και σχέδιο.
Από τα γεννοφάσκια του ο καπιταλισμός έβλεπε την πόλη, την γη, την κατοικία σαν πεδίο κερδοφορίας, με καταστροφικές συνέπειες για τους κατοίκους. Και αυτό συνεχίζεται σήμερα. Στην Τουρκία, πριν λίγα χρόνια για να έχουν κερδοφορία βάζανε λιγότερα σίδερα στα μπετά και όταν έγινε σεισμός πέθαναν εκατοντάδες χιλιάδες. Στον Βόλο με τις πλημμύρες διαλύθηκε το οδικό δίκτυο, έβαζε γέφυρες ο στρατός για να πάμε στα χωριά. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό που έγινε στην Αγγλία με το Grenfell Τower, την πολυκατοικία στην οποία κάηκαν δεκάδες άνθρωποι. Σε μια περιοχή που γίνεται “εξευγενισμός”, οι κερδοσκόποι δεν ήθελαν μια εργατική πολυκατοικία να τους χαλάει την μόστρα και σουλούπωσαν την όψη της με εύφλεκτα υλικά. Η πυρκαγιά σήμανε πάνω από 70 νεκρούς στην καρδιά του Λονδίνου. Οι επιπτώσεις δεν αφορούν μόνο την ασφάλεια. Στο Ελληνικό, την στιγμή που διαλύονται τα πάντα, ετοιμάζουν ουρανοξύστες. Αυτές οι «επενδύσεις» μαζί με τον υπερτουρισμό και τα airbnb εκτινάσσουν τις τιμές στο κέντρο της Αθήνας. Η τυφλή συσσώρευση και ο καπιταλισμός είναι η ρίζα του προβλήματος.
Στην Ελλάδα η πιο σκληρή επίθεση στην εργατική τάξη στο πεδίο της κατοικίας ήταν την περίοδο των μνημονίων που συνοδεύτηκε από το κλείσιμο του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας. Το 1954 μεταπολεμικά, η άρχουσα τάξη έδωσε στο κράτος την κατασκευή εργατικών κατοικιών (είχαν προηγηθεί οι κατοικίες για τους πρόσφυγες από την Μικρασιατική Καταστροφή) που συνέβη πλάι πλάι με την αντιπαροχή που αποτέλεσε δώρο για τους εργολάβους και τους ιδιώτες. Μετά το 1970 ο ρόλος της κοινωνικής εργατικής κατοικίας συρρικνώνονταν όλο και περισσότερο μέχρι τα μνημόνια να την καταργήσουν. Κλείσανε και τον Οργανισμό Σχολικών Κτιρίων. Σήμερα η Αθήνα σύμφωνα με τα στοιχεία έχει κατά προσέγγιση 20.000 αστέγους ενώ προφανώς υπάρχουν και άλλα κομμάτια όπως πρόσφυγες και μετανάστες που δεν αναφέρονται. Αυτά τα στοιχεία είναι δύσκολο ακόμα και να τα βρεις, κάτι που από μόνο του δείχνει πόσο τσακισμένες είναι οι υπηρεσίες και οι δομές που (δεν) ασχολούνται με το ζήτημα.
Πώς απαντάμε στην κρίση στέγης; Υπάρχει ήδη ένας αγώνας που δίνεται μεμονωμένα στις γειτονιές με επιτροπές κατοίκων που αντιδρούν και συγκρούονται με τις επιλογές (κάποιες φορές με την κουβέντα να γίνεται σε λάθος βάση, πχ στο «έξω οι τουρίστες», που δεν απαντάνε πραγματικά το ζήτημα). Αυτό που χρειάζεται είναι αυτοί οι αγώνες να «κουμπώσουν» με τους αγώνες της οργανωμένης εργατικής τάξης που από την θέση της στην παραγωγή είναι η μόνη που είναι σε θέση να λύσει το πρόβλημα.
Το ζήτημα της στέγης πρέπει να μπει στο κέντρο των διεκδικήσεων της εργατικής τάξης όπως η Υγεία, η Παιδεία. Να το βάλουμε σε όλα τα συνδικάτα, να απαιτήσουμε την επανασύσταση του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας. Είναι ένα πολύ συγκεκριμένο αίτημα που μπορεί να γίνει κομμάτι της διεκδίκησης όλων των συνδικάτων -προφανώς στους εργαζόμενους στην κατασκευή, τους οικοδόμους, τους εργαζόμενους στους δήμους. Οι κλάδοι των αρχιτεκτόνων, των οικοδόμων, των πολεοδόμων χρειάζεται να μπουν μπροστά σε αυτή την μάχη μαζί με όλους τους υπόλοιπους κλάδους.
Ένα δεύτερο βασικό ζήτημα είναι η μάχη για αυξήσεις ενάντια στον πληθωρισμό που ροκανίζει τους μισθούς που απορροφούν τα υπέρογκα ενοίκια. Οι πραγματικές αυξήσεις στους μισθούς, πάνω από τον πληθωρισμό, είναι η άμεση απάντηση σε αυτό το βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει η εργατική τάξη. Ένας δημόσιος Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας που θα βάλει μπροστά ένα δημόσιο πρόγραμμα κατοικιών μεταφράζεται επίσης σε χιλιάδες θέσεις εργασίας. Σημαίνει προσλήψεις για την στελέχωσή του με προσωπικό που θα αναλάβει να φέρει εις πέρας ένα τέτοιο πρόγραμμα, που θα μετρήσει πόσοι είναι οι άστεγοι, πόσα και ποια είναι τα άδεια διαμερίσματα (700.000 τα υπολογίζουν), ποιοι θα μπούνε μέσα, πώς αυτό θα γίνει χωρίς αποκλεισμούς σε ΛΟΑΤΚΙ, πρόσφυγες και μετανάστες.
Κρατικοποίηση με εργατικό έλεγχο
Ποιος θα έχει τον έλεγχο για όλα αυτά; Όταν λένε ότι θα χτίζουν «90.000 κατοικίες την ημέρα», προφανώς θα τις χτίσει η εργατική τάξη. Άλλα πώς μπορούμε να εξασφαλίσουμε ότι όλα αυτά δεν θα γίνουν με κριτήριο το κέρδος και ό, τι αυτό συνεπάγεται; Η απάντηση στο ερώτημα είναι η κρατικοποίηση με εργατικό έλεγχο. Οι εργαζόμενοι στην κατασκευή, την ενέργεια, στην οικοδομή, στους δήμους, στον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας, στα σχολικά συγκροτήματα να πάρουν οι ίδιοι τον έλεγχο, με κριτήριο τις ανάγκες τους και όχι το κυνήγι του κέρδους που αγνοεί την κλιματική κρίση, τις πολεοδομικές αναπτύξεις, το πράσινο.
Μια τέτοια αντικαπιταλιστική προοπτική είναι κομμάτι μιας επαναστατικής διαδικασίας. Αυτό δεν είναι κάτι αφηρημένο. Στην Ρωσία το 1917 είχαμε το πιο απτό παράδειγμα για το τι σήμαινε πρόγραμμα εργατικής κατοικίας, όταν οι εργάτες πήραν τον έλεγχο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Σε μία κατεστραμμένη μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο Ρωσία, έβαλαν μπροστά ένα τεράστιο πρόγραμμα που πέτυχε να δώσει λύση στο πρόβλημα αξιοποιώντας τον εργατικό έλεγχο στην επιστήμη, στην τεχνολογία, στην παραγωγή, στις πρώτες ύλες.
Δεν ανήκει στο παρελθόν μια τέτοια προοπτική. Ο Ένγκελς έλεγε ότι στις πόλεις δεν υπάρχει μόνο η συγκεντροποίηση της εργατικής τάξης και του κεφαλαίου αλλά και των αντιστάσεων. Από άκρη σε άκρη του πλανήτη η κρίση στέγης βγάζει εκατομμύρια να διαδηλώνουν στον δρόμο και το κίνημα μετράει νίκες -στην Βαρκελώνη βάλανε φρένο στα airbnb μέχρι το 2030, στο Βερολίνο το ίδιο. Βάζοντας μπροστά τη δύναμη της εργατικής τάξης μπορούμε όχι μόνο να πετύχουμε κι άλλες τέτοιες και μεγαλύτερες νίκες αλλά να φθάσουμε σε μια κοινωνία που το δικαίωμα στη στέγη μέσα σε ασφαλείς και ανθρώπινες πόλεις θα είναι πάνω από τα κέρδη τους.
• Το κείμενο βασίζεται στην εισήγηση του Δημήτρη Στεφανάκη, αρχιτέκτονα, στη συζήτηση «Κρίση Στέγης, υπάρχει λύση;» που έγινε στο πλαίσιο του ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ 2024 στις αρχές του Ιούλη στη Νομική