Ο Προκόπης Παπαστράτης, ομότιμος καθηγητής ιστορίας στο Πάντειο, ήταν ομιλητής στο φεστιβάλ Μαρξισμός 2024 με θέμα το Κίνημα της Αντίστασης. Δημοσιεύουμε εδώ την εισήγησή του.

Αυτό που θέλω να αναπτύξω είναι η αντίδραση στην ανάπτυξη της Αντίστασης και ποιες μορφές παίρνει, ποιοι το πολεμάνε και για ποιους λόγους. Βέβαια, η Αντίσταση είναι ένα πανευρωπαϊκό φαινόμενο και εκδηλώνεται σε όλες τις κατακτημένες χώρες. Δεν είναι ελληνική πρωτοτυπία, οι λαοί ξεσηκώνονται, επαναστατούν. Στην Ελλάδα η Αντίσταση εκδηλώνεται από τις πρώτες μέρες. 

Αντίσταση οργανώνουν και οι Εγγλέζοι που είναι οι τοποτηρητές της ελληνικής πολιτικής σκηνής. Όμως, αρχικά, οι Εγγλέζοι βλέπουν την Αντίσταση που θέλουν ως καθαρά στρατιωτική επιχείρηση: δολιοφθορές, συλλογή πληροφοριών και διαφυγή. Αυτό που διαφοροποιεί τις αντιστασιακές οργανώσεις όταν αρχίζουν να συγκροτούνται το καλοκαίρι του 1941 είναι η πολιτική διάσταση, δηλαδή αυτό που θέλουν να αποφύγουν οι «φίλοι» μας οι Αγγλοι. Επομένως, όταν την 1η Ιουλίου του 1941 η Κ.Ε του ΚΚΕ καλεί τον ελληνικό λαό και όλα τα κόμματα σε ένα εθνικό μέτωπο απελευθέρωσης, είναι φυσικά σαφές ότι υπάρχει πολιτική διάσταση. Επειδή για τους αστούς πολιτικούς το ΚΚΕ είναι ο εχθρός από την ίδρυσή του, θα αρνηθούν να συνεργαστούν. 

Ο Θανάσης Χατζής μας έχει διασώσει στο βιβλίο του “Η Νικηφόρα Επανάσταση που Χάθηκε”, την προσπάθεια που κάνει ο ίδιος με τον δημοσιογράφο Γιώργο Βιδάλη να συζητήσει με τον Στυλιανό Γονατά. Ο Γονατάς, ο αρχηγός της «Επανάστασης» του 1922 μαζί με τον Πλαστήρα που έδιωξε τον βασιλιά, είναι αρχηγός του κόμματος των Συντηρητικών και ζητάει ο ίδιος να συναντήσει στελέχη του ΚΚΕ και στη συνάντηση τονίζει ότι η ίδρυση εθνικοαπελευθερωτικής οργάνωσης με στόχο την ένοπλη πάλη είναι καθαρή τρέλα, όπως λέει, και θα καλέσει πατριώτες αξιωματικούς για να οργανώσουν στρατιωτικά τμήματα, «έστω υπό τον Τσολάκογλου», για να συντρίψουν την «ανταρσία», όπως τη χαρακτηρίζει, στη γέννησή της. 

Ο Γονατάς έχει δίπλα του δυο συνταγματάρχες: τον Παπαθανασόπουλο και τον Παπαγεωργίου. Και οι δυο θα είναι διοικητές Ταγμάτων Ασφαλείας όταν αυτά ιδρυθούν μετά από δύο χρόνια. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ήδη από το καλοκαίρι του 1941 έχουν στο μυαλό τους το σχέδιο πως θα συντρίψουν κάθε μορφή Αντίστασης. 

Στην πολιτική αντιπαράθεση που εξελίσσεται παράλληλα με τις τραγικές συνέπειες της Κατοχής, πέρα από τους κατακτητές και τους συνεργάτες τους, η αυξανόμενη επιρροή και αποδοχή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και κατά συνέπεια η πολιτική του παρουσία, λειτουργεί καταλυτικά. Έχουμε το καινούργιο, γι’ αυτούς, φαινόμενο της μαζικής Αντίστασης που εξελίσσεται σε ένοπλη. Επομένως, οι αστικές πολιτικές δυνάμεις που αδρανούν απέναντι στις συνέπειες της σκληρότητας της Κατοχής, ανησυχούν για το πολιτικό τους μέλλον μετά την Απελευθέρωση. 

Τους φαντάζομαι να μαζεύονται σε διάφορα σαλόνια γύρω από το Κολωνάκι και στο ημίφως -λόγω της απαγόρευσης της κυκλοφορίας- να κάθονται και να συζητούν τι θα κάνουν μετά. Τον Μάρτιο του 1942 όλοι αυτοί στέλνουν μια επιστολή στους Εγγλέζους στη Μ. Ανατολή όπου θέτουν το καθεστωτικό ζήτημα, να μην γυρίσει ο βασιλιάς αν δεν γίνει δημοψήφισμα. Ευγενής σκοπός μεν, αλλά από την άλλη για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο λαός δεν παίρνουν θέση. 

Κατά καιρούς κάνουν κάποιες δηλώσεις για το θεαθήναι αλλά αυτό που τους απασχολεί είναι τι θα γίνει μετά, να μην ανατραπεί η κοινωνική ιεραρχία. Τον Μάρτιο του 1943 -με την Αντίσταση να έχει φουντώσει στις πόλεις και την ύπαιθρο- είναι ενδεικτικός ο φόβος των αστών όπως αποτυπώνεται σε ένα σημείωμα που στέλνει ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης στον Τσουδερό στη Μ. Ανατολή. Στις 7 Μαρτίου γράφει: «Δεν έχουμε ουδεμία αντίρρηση για την ανάπτυξη της ηθικής Αντίστασης. Παντοειδής ενίσχυση με όπλα παντός αναρχικού στοιχείου θα οδηγήσει σε ανατροπή της κοινωνικής ιεραρχίας».  

Ο άλλος που ανησυχεί είναι ο ξένος παράγοντας. Συμφωνεί με τις ανησυχίες των αστών πολιτικών γιατί η πολιτική του είναι όταν τελειώσει ο πόλεμος να αποκατασταθεί η πολιτική επιρροή της Αγγλίας στην Ελλάδα. Χρειάζονται την Ελλάδα για τις στρατηγικές τους επιδιώξεις μετά τον πόλεμο. Επομένως, πρέπει να έρθει ένα καθεστώς που θα είναι σύμφωνο με αυτές. Και αυτό το καθεστώς είναι η βασιλεία κι από την αρχή της Κατοχής το μόνο που τους νοιάζει, σύμφωνα με τα έγγραφα του αγγλικού υπουργείου Εξωτερικών -και οι διπλωμάτες είναι ιδιαίτερα κυνικοί όταν μιλάνε μεταξύ τους- how we will sell the King to the Greek people πως θα πλασάρουμε τον βασιλιά στον ελληνικό λαό. Αυτές είναι οι πρώτες συζητήσεις που κάνουν οι Εγγλέζοι το καλοκαίρι του 1941 πριν καν φτάσει ο Γεώργιος Β’ στο Λονδίνο. 

The old gang

Αυτός ο στόχος έχει να επιλύσει το πρόβλημα ότι η Αντίσταση είναι μαζική, είναι αριστερή και η μοναρχία δεν είναι αρεστή στον ελληνικό λαό. Όλα αυτά τα προβλήματα θα προσπαθήσουν να τα επιλύσουν ένα-ένα. Οι Εγγλέζοι ανακαλύπτουν ότι οι αστοί πολιτικοί που ο Μεταξάς είχε βάλει στο χρονοντούλαπο της ιστορίας και τους οποίους στα έγγραφά τους αποκαλούν κοροϊδευτικά the old gang-η παλιά συμμορία, μετατρέπονται σε απαραίτητους συνομιλητές. 

Αυτή η προσπάθεια επαφής με τους αστούς πολιτικούς αρχηγούς παίρνει σάρκα και οστά όταν το καλοκαίρι του 1943 το σχέδιο του Τσόρτσιλ να αποβιβάσει αγγλικό –«συμμαχικό»- στρατό στην Ελλάδα για να ανοίξει μέτωπο ενάντια στους ναζί, απορρίπτεται στη συνάντηση του Κεμπέκ από τον Ρούζβελτ και στη συνέχεια από τον Στάλιν. Στη συνέχεια επειδή η στρατιωτική λύση -αποβιβάζουμε στρατό και ο ΕΛΑΣ θα είναι μια μειοψηφία δίπλα του- δεν προχωράει,  επιλέγεται η πολιτική λύση, δηλαδή ανεβάζουμε τους αστούς πολιτικούς στο επίπεδο του συνομιλητή, άλλο που δεν θέλανε. 

Ταυτόχρονα εξελίσσεται μια προσπάθεια να διασπάσουν το κίνημα. Τον Νοέμβριο του 1943 η αγγλική κυβέρνηση προτείνει μια πολιτική απέναντι στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ: να κατηγορήσουν δηλαδή την ηγεσία ότι αποτελείται από κομμουνιστές που τους ενδιαφέρει μόνο η εξουσία και να τραβήξουν τα «μετριοπαθή στοιχεία» προς τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό ως δημοκρατική εναλλακτική. Ο Δαμασκηνός έχει καλό όνομα εξαιτίας κάποιων δραστηριοτήτων του, αλλά είναι αντικομμουνιστής, επομένως θα έκανε καλά τη δουλειά του. 

Για να τραβήξουν, όμως, αυτά τα «μετριοπαθή στοιχεία» δηλαδή τον ελληνικό λαό, προς τον Δαμασκηνό, θα πρέπει ο Γεώργιος Β’ να αποδεχθεί ότι δεν θα γυρίσει πίσω αμέσως. Αυτός, που δεν διακρινόταν για την πολιτική του οξύνοια, αρνείται να υπογράψει τη σχετική δήλωση. 

Έτσι κι αυτή η προσπάθεια διάσπασης δεν προχωράει, οπότε μένουν με την πολιτική λύση, την συγκρότηση μιας κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας. Αυτή η κυβέρνηση θα πρέπει να περιλαμβάνει και το ΕΑΜ, όχι ως πλειοψηφία. Και εκεί θα καταλήξουμε στο Συνέδριο του Λιβάνου. 

Το ΚΚΕ και το ΕΑΜ, στα πλαίσια της πολιτικής που ακολουθεί, αποφασίζει μετά από διάφορες αμφιταλαντεύσεις να μπει στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας. Παράλληλα έχουν στήσει στην Ελεύθερη Ελλάδα την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) στην οποία συμμετέχουν και αστοί δημοκρατικοί πολιτικοί. Η συγκρότηση της «κυβέρνησης του Βουνού» προκαλεί μεγάλη ανησυχία στους Αγγλους, διότι φοβούνται ότι θα ακολουθήσει το παράδειγμα του Τίτο που νωρίτερα είχε στήσει την αντίστοιχη κυβέρνηση στη Γιουγκοσλαβία. 

Η γραμμή όμως του ΚΚΕ είναι ότι ακολουθούμε την πολιτική του Λαϊκού Μετώπου, επομένως αφού ελέγχουμε σε πολύ μεγάλο βαθμό την ελληνική κοινωνία, μπορούμε με δημοκρατικές διαδικασίες όταν απελευθερωθούμε να επικρατήσουμε πολιτικά. Αυτό αποδείχθηκε, εκ των υστέρων, λάθος. 

Υπάρχουν και στελέχη τότε που διαφωνούνε με αυτή την πολιτική, να πάνε στο Λίβανο. Όπως ο Θανάσης Χατζής που επειδή διαφωνεί, η ηγεσία τον βγάζει από γραμματέα του ΕΑΜ και τον στέλνει υπεύθυνο στη Μακεδονία ενώ τη θέση του παίρνει ο Παρτσαλίδης. Έτσι αποφασίζεται ότι πάμε στο Λίβανο, συζητάμε με πολύ σκληρές απαιτήσεις (τα μισά υπουργεία) που δεν γίνονται δεκτές και τελικά η αντιπροσωπεία υπογράφει το «Εθνικόν Συμβάλαιον» όπως το ονόμασε ο Παπανδρέου. 

Έχουμε στα βουνά της Ευρυτανίας την ΠΕΕΑ που ψηφίζει νόμους εντελώς πρωτότυπους. Εκτός από την ψήφο στις γυναίκες, ψηφίζει πχ νόμο για την προστασία του περιβάλλοντος και των δασών. Και στα βουνά του Λιβάνου όλους τους αστούς μαζεμένους που συσκέπτονται για το πως θα ακυρώσουν όλα αυτά που αποφασίζονται από την κυβέρνηση του Βουνού. 

Τάγματα Ασφαλείας

Ενδεικτικό, του πως διαμορφώνεται και σκληραίνει το μέτωπο των αντιπάλων της Αντίστασης είναι ότι και οι Εγγλέζοι και κυρίως η κυβέρνηση Παπανδρέου και οι υπουργοί της (εκτός των ΕΑΜικών υπουργών) συζητούν να βάλουν τα Τάγματα Ασφαλείας ως το ένοπλο τμήμα που θα αντισταθεί στην κατάληψη της εξουσίας από το ΕΑΜ τη στιγμή της Απελευθέρωσης. 

Είναι ενδεικτικό ότι στη Συμφωνία της Καζέρτας τα Τάγματα Ασφαλείας δηλώνονται προδοτικά και ότι πρέπει να παραδώσουν τον οπλισμό τους, δεν ξεκαθαρίζεται όμως που θα τον παραδώσουν. Οι Εγγλέζοι αυτό που ζητάνε είναι να κρατήσουν τα όπλα τα Τάγματα Ασφαλείας και να μην τα πάρει το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. 

Η κυβέρνηση αποβιβάζεται και ανεβαίνει στην Αθήνα στις 18 Οκτώβρη ενώ η πόλη είναι ελεύθερη από τις 12/10. Και ο Παπανδρέου στο λόγο της απελευθέρωσης εκτός από το «πιστεύωμεν και εις την Λαοκρατίαν» που έπρεπε να το πει για να σταθεί στην Αθήνα, αναγκάζεται να αναφερθεί και στους συνεργάτες των Γερμανών, κάτι που προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία στους καθηγητές του Πανεπιστημίου και της Νομικής,  και λέει «η ηγέτις τάξις κατά μέγα μέρος δεν απεδείχθη αξία του λαού. Εις τον καιρόν της δικτατορίας και το Πανεπιστήμιο και ο Άρειος Πάγος και το ΣτΕ, και τα άλλα ανώτατα ιδρύματα της χώρας εχρεωκόπησαν. 

Όλοι όσοι συνεργάστηκαν στα «ανώτατα ιδρύματα της χώρας» δεν πρόκειται να διωχθούν. Αντίθετα, θα διωχθούν όσοι συμμετείχαν ή συνεργάστηκαν στη «στάσιν της 3ης Δεκεμβρίου του 1944».

• O Προκόπης Παπαστράτης θα είναι ομιλητής στην εκδήλωση για τα 80 χρόνια από την Απελευθέρωση στις 11 Οκτώβρη στο Κέντρο Αντώνης Τρίτσης μαζί με τον Μιχάλη Λυμπεράτο και τον Λέανδρο Μπόλαρη